Chương 2. Chiếc cửa sổ vỡ
Chúng ta hãy bắt đầu với minh họa đơn giản nhất có thể: hãy noi gương Bastiat và chọn một tấm kính vỡ.
Giả sử một cậu bé du côn ném một viên gạch vào cửa sổ của một tiệm bánh. Người chủ tiệm chạy ra ngoài trong cơn giận dữ, nhưng cậu bé đã biến mất. Một đám đông tụ tập lại, nhìn chằm chằm với sự thích thú lặng lẽ vào lỗ hổng trên cửa sổ và những mảnh kính vỡ rơi lả tả trên bánh mì và bánh ngọt. Sau một lúc, đám đông cảm thấy cần phải suy ngẫm triết lý.
Một số người gần như chắc chắn sẽ nhắc nhở nhau hoặc người thợ làm bánh rằng, dù sao đi nữa, trong cái rủi cũng có cái may. Việc này sẽ mang lại công việc cho một số thợ lắp kính. Khi họ bắt đầu suy nghĩ về điều đó, họ sẽ giải thích thêm. Một tấm kính cửa sổ mới có giá bao nhiêu? Năm mươi đô la? Đó là một khoản không nhỏ. Xét cho cùng, nếu cửa sổ không bao giờ bị vỡ, thì chuyện gì sẽ xảy ra với ngành kinh doanh kính? Sau đó, tất nhiên, điều này cứ tiếp diễn. Người thợ lắp kính sẽ có thêm 50 đô la để chi tiêu với các thương nhân khác, và những người này lại có thêm 50 đô la để chi tiêu với những thương nhân khác nữa, và cứ thế tiếp diễn vô tận. Chiếc cửa sổ bị đập vỡ sẽ tiếp tục mang lại tiền bạc và việc làm theo những vòng tròn ngày càng mở rộng. Kết luận hợp lý từ tất cả những điều này, nếu đám đông rút ra được, sẽ là cậu bé du côn đã ném viên gạch, thay vì là một mối đe dọa cho xã hội, lại chính là một ân nhân của công chúng.
Bây giờ hãy xem xét lại vấn đề. Đám đông ít nhất đã đúng trong kết luận đầu tiên của mình. Hành động phá hoại nhỏ này ban đầu sẽ mang lại thêm việc làm cho một số thợ lắp kính. Người thợ lắp kính sẽ không cảm thấy buồn khi biết về sự cố này hơn một người làm dịch vụ mai táng khi nghe tin ai đó qua đời. Nhưng người chủ tiệm bánh sẽ mất đi 50 đô la mà ông ta đã dự định dùng để mua một bộ vest mới. Vì phải thay cửa kính, ông ta sẽ phải từ bỏ bộ vest đó (hoặc một nhu cầu hay thú vui tương đương nào đó). Thay vì có một cửa sổ và 50 đô la, giờ đây ông ta chỉ có một cửa sổ. Hoặc, nếu ông ta định mua bộ vest vào ngay buổi chiều hôm đó, thì thay vì có cả cửa sổ và bộ vest, ông ta giờ phải bằng lòng với việc chỉ có cửa sổ mà không có bộ vest. Nếu chúng ta coi ông ta là một phần của cộng đồng, thì cộng đồng đã mất đi một bộ vest mới mà lẽ ra đã có thể được tạo ra, và do đó đã nghèo đi đúng bằng chừng ấy.
Tóm lại, việc người thợ lắp kính có thêm công việc chỉ đơn thuần là sự mất mát công việc của người thợ may. Không có “việc làm” mới nào được tạo thêm. Những người trong đám đông chỉ nghĩ đến hai bên của giao dịch, người thợ làm bánh và người thợ lắp kính. Họ đã quên mất bên thứ ba tiềm năng, chính là người thợ may. Họ quên ông ta chính là vì ông ta sẽ không xuất hiện trong câu chuyện. Họ sẽ nhìn thấy cửa sổ mới trong một hoặc hai ngày tới. Họ sẽ không bao giờ nhìn thấy bộ đồ dư ra kia, đơn giản vì nó sẽ không bao giờ được may. Họ chỉ nhìn thấy những gì ngay lập tức hiện ra trước mắt.
Nguồn: Henry Hazlitt, “Economics in One Lesson”, Mises Institute.
Biên dịch: Phong trào Duy Tân.