Bản tiếng Anh: Investopedia. “Separation of Powers: Definition and Examples.” 

Tác giả: Will Kenton

Biên tập: Michael J Boyle

Kiểm chứng thông tin: Michael Rosenston

Dịch bởi: Nguyễn Huy Vũ

1- Định nghĩa

Phân quyền (separation of powers) đề cập đến việc phân chia các chức năng và trách nhiệm giữa các nhóm khác nhau trong cùng một tổ chức, thường là trong các thiết chế nhà nước.

 2- Phân quyền là gì?

Phân quyền (separation of powers) liên quan đến các hệ thống chính trị trong đó quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp của nhà nước được trao cho các cơ quan độc lập và tách biệt. Thuật ngữ này cũng được sử dụng trong bối cảnh kinh doanh để chỉ các cơ cấu tổ chức mà trong đó các vị trí khác nhau đảm nhiệm những chức năng và trách nhiệm riêng biệt.

3- Các điểm chính

• Phân quyền gắn liền chủ yếu với các hệ thống chính trị, mặc dù khái niệm này cũng được áp dụng trong lĩnh vực kinh doanh.
• Trong doanh nghiệp, vị trí Giám đốc điều hành (CEO) và Chủ tịch Hội đồng quản trị thường được tách biệt nhằm ngăn ngừa sự lạm dụng quyền lực.
• Hệ thống tam quyền phân lập trong chính phủ liên bang Hoa Kỳ và Vương quốc Anh là ví dụ nổi tiếng nhất.
• Cấu trúc tam quyền phân lập thiết lập cơ chế kiểm soát và đối trọng (checks and balances) giữa các nhánh quyền lực khác nhau.

4- Hiểu về nguyên tắc phân quyền

Mục đích của phân quyền là ngăn ngừa sự tập trung quyền lực không được kiểm soát và thiết lập cơ chế kiểm soát và đối trọng (checks and balances), theo đó quyền lực của một nhánh chính quyền bị giới hạn bởi quyền lực của nhánh khác. Cơ chế này nhằm ngăn chặn sự lạm quyền và tránh nguy cơ hình thành chế độ chuyên chế.

Ví dụ nổi tiếng nhất về phân quyền là hệ thống tam quyền phân lập trong chính phủ liên bang Hoa Kỳ và Vương quốc Anh, nơi quyền lực nhà nước được chia cho ba nhánh độc lập: hành pháp, lập pháp và tư pháp. Ngoài ra, hiến pháp của 40 bang Hoa Kỳ quy định rõ việc phân chia quyền lực theo ba nhánh này⁽¹⁾; các bang còn lại cũng thực hiện nguyên tắc phân quyền trong thực tiễn.

Tại Hoa Kỳ, quyền hạn trao cho ba nhánh tư pháp, lập pháp và hành pháp được quy định trong Hiến pháp. Thẩm quyền nhà nước được phân chia cho:

• Nhánh hành pháp, do Tổng thống đứng đầu;
• Nhánh lập pháp, do Quốc hội kiểm soát;
• Nhánh tư pháp, do Tòa án Tối cao đứng đầu.

Ví dụ, trong hệ thống Mỹ, nhánh hành pháp đề cử các thẩm phán; nhánh lập pháp phê chuẩn các đề cử này; và nhánh tư pháp xét xử, đánh giá tính hợp hiến của các đạo luật do cơ quan lập pháp ban hành.

Thông tin nhanh
Trong lĩnh vực kinh doanh, các vị trí Giám đốc điều hành (CEO) và Chủ tịch Hội đồng quản trị thường được tách biệt nhằm ngăn ngừa sự lạm dụng quyền lực.

Mặc dù nguyên tắc phân quyền gắn liền chủ yếu với lĩnh vực chính trị, hệ thống này cũng có thể được áp dụng trong nhiều tổ chức khác. Chẳng hạn, có những lý do thuyết phục để tách biệt vị trí Giám đốc điều hành (CEO) và Chủ tịch Hội đồng quản trị nhằm tăng cường cơ chế kiểm soát và đối trọng, đồng thời bảo đảm tính liêm chính trong quản trị doanh nghiệp.

Vì nhiệm vụ chính của hội đồng quản trị là giám sát bộ máy điều hành thay mặt cổ đông, việc một CEO đồng thời giữ cả chức chủ tịch đồng nghĩa với việc họ đang tự giám sát chính mình. Điều này có thể dẫn đến nguy cơ lạm dụng quyền lực, giảm mức độ minh bạch và hạn chế trách nhiệm giải trình.

5- Ví dụ về phân quyền trong doanh nghiệp

Năm 2018, Elon Musk đối mặt với sự chỉ trích gia tăng do đồng thời nắm giữ cả hai vị trí CEO và Chủ tịch Hội đồng quản trị tại Tesla, công ty chuyên về xe điện và năng lượng sạch. Ông đưa ra những tuyên bố táo bạo về tiềm năng công nghệ của Tesla, làm dấy lên lo ngại rằng Musk có thể đang gây hiểu lầm cho các nhà đầu tư.

Khi Tesla gặp khó khăn trong việc kiểm soát chi phí và tăng cường sản xuất dòng xe Model 3, các nhà đầu tư hoạt động (activist investors) đã yêu cầu hội đồng quản trị xem xét việc bãi nhiệm Musk khỏi vị trí Chủ tịch và thay thế những thành viên hội đồng được cho là thiếu tính độc lập với Chủ tịch kiêm CEO Elon Musk. Cuối cùng, Musk đã đồng ý từ chức Chủ tịch Hội đồng quản trị.⁽²⁾

6- Phân quyền là gì theo cách hiểu đơn giản?

Nói một cách đơn giản, phân quyền là việc chia bộ máy nhà nước thành các nhánh riêng biệt, hoạt động độc lập với nhau. Cơ cấu này giúp mỗi nhánh thực hiện một chức năng rõ ràng, đồng thời ngăn chặn việc quyền lực bị tập trung vào một nhánh duy nhất.

7- Nguyên tắc phân quyền giới hạn Quốc hội như thế nào?

Nguyên tắc phân quyền xác định rõ ràng phạm vi trách nhiệm của nhánh lập pháp. Chẳng hạn, Quốc hội có thẩm quyền ban hành luật, tuyên bố chiến tranh, điều tiết hoạt động thương mại và kiểm soát chi tiêu.

Tuy nhiên, nguyên tắc phân quyền cũng cho phép các nhánh khác kiềm chế quyền lực của Quốc hội. Ví dụ, Tòa án Tối cao có thể bác bỏ các đạo luật vi hiến; nhánh hành pháp có thể phủ quyết (veto) các dự luật đã được thông qua. (Lưu ý rằng quyền phủ quyết có thể bị vô hiệu hóa nếu đạt đủ sự ủng hộ từ cơ quan lập pháp.)

8- Quốc hội có quyền lực lớn hơn Tổng thống không?

Theo học thuyết phân quyền, không có nhánh chính quyền nào nắm quyền lực vượt trội so với các nhánh còn lại. Điều này có nghĩa là cả ba nhánh—lập pháp, hành pháp và tư pháp—đều được thiết kế để cân bằng và đối trọng lẫn nhau.

9- Kết luận

Phân quyền đề cập đến việc phân chia trách nhiệm, thẩm quyền và quyền lực giữa các nhóm hoặc bộ phận trong một tổ chức. Khái niệm này thường được sử dụng trong bối cảnh chính trị để mô tả chức năng của các nhánh khác nhau trong bộ máy nhà nước. Tuy nhiên, thuật ngữ này cũng được áp dụng trong lĩnh vực kinh doanh để chỉ các cơ cấu mà trong đó các vị trí khác nhau đảm nhiệm các lĩnh vực giám sát và ra quyết định riêng biệt.

Tham khảo chính:

(1) NCSL. “Separation of Powers: An Overview.”

(2) Harvard Law School Forum on Corporate Governance. “Corporate Governance Case Study: Tesla, Twitter, and the Good Weed.”