Tác giả: Gary Galles.

Qua nhiều năm, tôi đã nghe nhiều thứ khác nhau được mô tả là “không phải khoa học tên lửa.” Điều này luôn ngụ ý rằng khoa học tên lửa là thứ khó nhất, khiến mọi thứ khác trở nên dễ dàng hơn khi so sánh. Là một giáo sư kinh tế trong suốt nhiều năm qua, tôi ngày càng phản đối sự miêu tả này. Tôi nghĩ rằng những câu hỏi về sự phối hợp xã hội mà kinh tế học giải quyết có thể không yêu cầu “khoa học tên lửa,” nhưng về nhiều mặt, chúng phức tạp và khó khăn hơn rất nhiều, đặc biệt là khi liên quan đến việc áp đặt sự kiểm soát. Rốt cuộc, chúng ta đã thành công trong việc phóng tên lửa đến nhiều nơi trong khu vực hành tinh của mình, chứng minh khả năng chấp nhận được trong việc giải quyết đủ các vấn đề liên quan, nhưng các chính sách kinh tế lại nổi tiếng vì gây ra nhiều tác hại hơn là lợi ích. Như Peter Boettke đã mở đầu một bài đăng, “Kinh tế chính trị không phải là khoa học tên lửa. Nhưng nó là một lĩnh vực buộc người ta phải tập trung vào các ý tưởng và việc thực hiện những ý tưởng đó trong các chính sách công.” Và càng cố gắng kiểm soát, càng nhiều vấn đề về ý tưởng và việc thực hiện sẽ cản trở khả năng, chứ đừng nói đến xác suất, của sự hiệu quả.

Trong một nghĩa quan trọng, khoa học tên lửa chỉ là việc cộng hợp các lực liên quan. Và các mối quan hệ liên quan đến việc tạo ra lực đẩy của tên lửa được chi phối bởi các định lý vật lý và các mối quan hệ ổn định có thể được biểu diễn bằng toán học. Đó là lý do tại sao một trang web đã chọn tách rời khỏi lối nghĩ truyền thống về khoa học tên lửa khi chọn tiêu đề “Khoa học tên lửa dễ dàng; kỹ thuật tên lửa mới khó.” Vấn đề ở đây là việc đo lường chính xác thông tin cần thiết và kiểm soát các lực liên quan — tức là, việc kỹ thuật hóa các thứ (thường là với hàng triệu bộ phận) sao cho chúng hoạt động như dự định.

Tôi không có ý hạ thấp khoa học tên lửa hay kỹ thuật. Tôi rất tôn trọng những gì các nhà thực hành trong lĩnh vực này đã đạt được. Nhưng có một số điều về nhân loại và những tương tác của họ trong nghiên cứu kinh tế học mà khó “giải quyết” hơn so với các tương tác hóa học và vật lý, đặc biệt là khi, như Thomas Sowell thường nhắc lại, không có giải pháp cho sự khan hiếm; chỉ có sự đánh đổi.

Các vấn đề trong khoa học tên lửa và kỹ thuật tập trung vào việc đạt được những mục tiêu đã được đồng thuận. Điều đó có nghĩa là giải quyết những bất đồng về mục tiêu không phải là một hạn chế lớn. Tuy nhiên, các tương tác kinh tế giữa con người được thúc đẩy bởi thực tế là chúng ta không đồng ý với hầu hết mọi mục tiêu cụ thể — cụ thể là, chúng ta muốn gì, như thế nào, khi nào, ở đâu, cho ai, v.v., chứ đừng nói đến ai sẽ là người trả tiền. Thay vì đạt được mục tiêu đã được đồng thuận, kinh tế học cốt lõi tập trung vào việc giải quyết các sự đánh đổi giữa những mong muốn mâu thuẫn của hàng tỷ người, và đặc biệt là vai trò của quyền lợi trong việc làm như vậy. Và điều đó rất khác biệt và phức tạp hơn so với việc cùng nhau cố gắng đạt được một mục tiêu đã được thống nhất, đó là một lý do lớn tại sao suy nghĩ “Nếu chúng ta có thể đưa con người lên mặt trăng, chúng ta có thể giải quyết vấn đề xã hội X” là sai lầm.

Nhiều vấn đề trong khoa học tên lửa và kỹ thuật liên quan đến các hằng số vật lý xác định các mối quan hệ, chẳng hạn như định lý vạn vật hấp dẫn và các phương trình ổn định, dự đoán một cách đáng tin cậy. Và khi công suất máy tính và công nghệ phát triển, các kỹ sư tên lửa đã trở nên có khả năng kiểm soát chuyến bay hiệu quả hơn. Tuy nhiên, vì kinh tế học liên quan đến con người, không có những hằng số như vậy và không có những phương trình đáng tin cậy mô tả chính xác các mối quan hệ. Ví dụ, định lý cầu cho biết rằng con người sẽ muốn mua nhiều hơn khi giá giảm, nếu các yếu tố khác không đổi. Nhưng nó không nói cho chúng ta biết bao nhiêu là nhiều hơn. Và điều đó sẽ thay đổi khi các yếu tố khác giả định là không đổi thay đổi. Hơn nữa, có hàng ngàn yếu tố “khác” có thể liên quan trong các mối quan hệ kinh tế, nhiều trong số đó sẽ không được biết đến hoặc không thể đo lường vào thời điểm đó, thay vì số lượng nhỏ các biến số được tích hợp trong khoa học tên lửa. Và vì con người học hỏi từ kinh nghiệm của họ, khác với các phân tử, các mối quan hệ sẽ thay đổi theo thời gian, nhưng chúng ta không biết chính xác bao nhiêu hay bao lâu sự thay đổi đó sẽ diễn ra. Sự phát triển của công suất máy tính không thể khắc phục được những vấn đề như vậy. Vẫn còn đó một sự thật là người ta không thể dựa vào các nguyên lý cơ bản của kinh tế học để kiểm soát hiệu quả xã hội.

Vật lý học đằng sau khoa học tên lửa ngăn cản sự nhân quả (causation) di chuyển ngược về thời gian. Các hiệu ứng không thể xuất hiện trước nguyên nhân. Nhưng điều này thường không đúng trong các mối quan hệ kinh tế. Các hiệu ứng bắt đầu xuất hiện ngay khi con người bắt đầu dự đoán các sự kiện tương lai, không chỉ sau khi chúng xảy ra (tất nhiên, khi các sự kiện dự đoán xảy ra, sự sai lệch bất ngờ so với những gì dự kiến cũng sẽ thay đổi kỳ vọng và tác động đến các mối quan hệ thị trường). Ví dụ, năm ngoái, giá cổ phiếu của các công ty tăng lên trước khi thuế doanh nghiệp thấp hơn có hiệu lực và giảm xuống khi chiến tranh thương mại trở nên có khả năng xảy ra hơn, và năm nay, giá thép và nhôm thay đổi khi các mức thuế được đe dọa thay đổi. Giống như thể nhân quả có thể chạy ngược về thời gian, qua kỳ vọng thay đổi, với một số hiệu ứng xảy ra trước nguyên nhân. Hơn nữa, chúng ta không có cách đo lường chính xác nhiều kỳ vọng như vậy (nhiều trong số đó không được diễn đạt rõ ràng) và sự thay đổi của chúng.

Trong vật lý học, những gì sẽ xảy ra trong một phản ứng là độc lập với những gì bạn nghĩ là sẽ xảy ra. Các định lý vật lý áp dụng bất kể những kỳ vọng có thể không phù hợp với các định lý đó. Tuy nhiên, trong chính sách công, những gì các nhà làm chính sách và cử tri tin rằng một chính sách sẽ đạt được sẽ thay đổi những gì được thực hiện, ngay cả khi những niềm tin đó không phù hợp với thực tế (ví dụ: mức lương tối thiểu cao hơn sẽ tăng thu nhập cho tất cả công nhân tay nghề thấp). Hơn nữa, những gì chúng ta muốn là sự thật có ảnh hưởng đến những gì chúng ta thuyết phục bản thân tin tưởng, và điều đó lại ảnh hưởng đến những sự hiểu sai mà những người tìm kiếm quyền lực chính trị tin rằng sẽ cần phải “làm việc” với chúng ta. Và các hệ quả đối với triển vọng bầu cử của các đại diện chính trị (không có trong các mối quan hệ trong vật lý và hóa học) cũng sẽ thay đổi các chính sách được chọn, thường là theo hướng xấu.

Trong vật lý, không có mối quan tâm nào về quyền lợi của các yếu tố, vi phạm quyền lợi của chúng hay các vấn đề công bằng, công lý hay bình đẳng đối với chúng. Tuy nhiên, như các nhà sáng lập nước Mỹ đã khẳng định mạnh mẽ, quyền lợi là cốt lõi của các tương tác xã hội và chính phủ, và việc vi phạm chúng có thể biện minh cho một cuộc cách mạng. Và khác với các khoa học tự nhiên, trong đó mục tiêu của ngôn ngữ là độ chính xác, trong các khoa học xã hội, ngôn ngữ (và do đó là phân tích) thường khá mơ hồ và không nhất quán (ví dụ: các phiên bản hiện tại của “công lý xã hội” không nhất quán với ý nghĩa truyền thống của “công lý”), khiến cho việc giao tiếp rõ ràng, chưa nói đến phân tích rõ ràng, gần như không thể trong nhiều hoàn cảnh.

Một số vấn đề này đã được Jeff Jacoby trình bày rõ ràng trong một bài viết trên Boston Globe năm 2009.

“Kinh tế học không phải là khoa học tên lửa hay bất kỳ khoa học khó nào khác, và nó sẽ mãi mãi không thể trở thành như vậy. Động lực, ham muốn, mối quan hệ, kỳ vọng của con người — những yếu tố cơ bản của đời sống kinh tế — không thể được mô phỏng một cách hoàn hảo hay giảm xuống thành một phương trình bất biến. Khác với thủy triều, sóng điện từ hay diệp lục, con người có ý chí tự do. Nam và nữ lựa chọn cho chính mình, và không nhà kinh tế học hay nhà làm chính sách nào có thể biết với sự chắc chắn hoàn hảo lựa chọn của họ sẽ là gì.”

Kết quả của tất cả những điều này là gì? Kinh tế học không giống như các ngành khoa học vật lý (physical sciences), và việc lý luận cùng các phép tương tự dựa trên các khoa học vật lý thường gây hiểu lầm trong kinh tế học. Hơn nữa, chúng có thể gây nguy hiểm cho xã hội, đặc biệt là khi được sử dụng bởi những người muốn áp đặt quyền kiểm soát lên người khác. Chính vì lý do này mà Friedrich Hayek đã viết: “Nhiệm vụ kỳ lạ của kinh tế học là chỉ ra cho con người thấy họ biết ít như thế nào về những gì họ tưởng mình có thể thiết kế.” Nói cách khác, kinh tế học là một khoa học mà các nguyên lý và logic của nó cho chúng ta thấy tại sao chúng ta không thể biết đủ để kiểm soát con người, ngay cả khi chúng ta có thể biết đủ để kiểm soát tên lửa.

–

Nguồn: Gary Galles, “Economics Is Not Rocket Science — It’s Even More Complicated,” Mises Institute, 15/6/2018.

Biên dịch: Phong trào Duy Tân.