Tác giả: Eamonn Butler.

Dịch giả: Phạm Nguyên Trường. Hiệu đính: Nguyễn Đức Thành.

Chương 7. Cạnh tranh và tinh thần nghiệp chủ

•           Cạnh tranh không phải là lặp lại một cách lãng phí. Trong quá trình cạnh tranh, các nhà sản xuất tranh giành nhau cung cấp hàng hoá với giá cả và chất lượng khác nhau với hi vọng là sẽ khám phá được người mua đánh giá món hàng nào cao nhất. Đấy là động cơ của cải tiến và tiến bộ. 

•           Do đó, cạnh tranh xảy ra vì nó là không hoàn hảo – bởi vì các nhà sản xuất, các sản phẩm và người tiêu dùng là khác nhau, chứ không giống hệt nhau. 

•           Quá trình khám phá của cạnh tranh được thúc đẩy bởi các doanh nhân, những người luôn luôn tỉnh táo và có tài – được thúc đẩy bởi khả năng kiếm lời – chấp nhận rủi ro nhằm đổi mới sản phẩm mà họ hi vọng sẽ có sức hấp dẫn đối với người tiêu dùng. 

•           Do đó, lợi nhuận có vai trò xã hội quan trọng, nó khuyến khích các doanh nhân tìm cách sản xuất những món hàng mà dân chúng ưa thích nhất. 

Cơ hội kiếm lời bằng cách cung cấp món hàng mà một số người tiêu dùng mong muốn là động cơ thúc đẩy người sản xuất, nhưng đe dọa cạnh tranh càng làm nổi bật quá trình đưa các nguồn lực tới những nơi chúng được sử dụng với giá trị cao nhất. Cạnh tranh khuyến khích các nhà sản xuất hoạt động tích cực nhằm lấp đầy khoảng cách giữa ước muốn của người tiêu dùng và hàng hóa mà thị trường đang cung cấp. Nó còn thúc đẩy các nhà sản xuất tìm cách làm tốt hơn người khác nhằm đảm bảo rằng sẽ đáp ứng được mong muốn của người tiêu dùng. Cạnh tranh càng khốc liệt thì càng có các nhà sản xuất nhanh hơn và chính xác hơn tham gia phục vụ công chúng và dự đoán những nhu cầu của họ trong tương lai; và họ càng phải sáng tạo và giàu trí tưởng tượng hơn trong khi làm việc đó. 

Cuộc trưng cầu dân ý của người tiêu dùng 

Cạnh tranh là quá trình lựa chọn. Và trên thị trường, người tiêu dùng chính là người lựa chọn. Họ luôn luôn tìm kiếm những sản phẩm tốt nhất với giá rẻ nhất, đáp ứng được nhu cầu của mình. Và rất khó làm họ hài lòng: Nếu một người nào đó có thể sản xuất được sản phẩm tốt hơn hoặc rẻ hơn thì họ sẽ bỏ nhà cung cấp hiện có và đem tiền đi mua sản phẩm mới, chứ không mua sản phẩm cũ nữa. 

Mises mô tả thị trường như là cuộc trưng cầu dân ý diễn ra hằng ngày về việc cần sản xuất cái gì và ai là người sản xuất sản phẩm đó. Mỗi đồng xu mà người tiêu dùng bỏ ra trong vô số cuộc giao dịch diễn ra hằng ngày là một lá phiếu trong cuộc bỏ phiếu diễn ra liên tục, nhằm xác định mỗi món hàng cần sản xuất bao nhiêu và đưa sản xuất đến những nơi mà nó được đánh giá cao nhất. Nó hiệu quả hơn hẳn việc ban hành quyết định thông qua các cuộc bầu cử chính trị, mấy năm mới có một lần và thậm chí lúc đó người ta cũng chỉ bỏ phiếu cho một gói các biện pháp khác nhau mà thôi. Trên thương trường, mỗi đồng xu đều được đo đếm và được đo đếm mỗi ngày. 

Cạnh tranh và đa dạng 

Nhiều người nghĩ rằng cạnh tranh nghĩa là làm lại công việc tương tự nhau và do đó là “lãng phí”. Đó là quan điểm xuất phát từ mô hình trong sách giáo khoa về “cạnh tranh hoàn hảo”, trong đó, tất cả các nhà sản xuất đều là những người giống hệt nhau. Nhưng trên thực tế, cạnh tranh chính là cái làm cho các nhà sản xuất trở thành những người khác nhau. Họ muốn làm tốt hơn các nhà sản xuất khác, để cung cấp cho người tiêu dùng hàng hóa tốt hơn hoặc rẻ hơn những người khác, món hàng nổi bật so với những món khác, thu hút được sự chú ý của người tiêu dùng và làm cho người tiêu dùng chuyển sang mua sản phẩm mới. 

Trên mô hình trong sách giáo khoa, người tiêu dùng không quan tâm tới các nhà cung cấp, vì tất cả các nhà cung cấp đều giống hệt nhau. Nhưng, vai trò của cạnh tranh chính là để phân biệt giữa các nhà sản xuất. Không có hai nha sĩ, hai cửa hàng tạp hóa, hoặc hai đại lí du lịch giống hệt nhau và không bao giờ có thể giống hệt nhau: Họ cạnh tranh rất mạnh với nhau. Các công ti khác nhau làm ra sản phẩm với giá cả khác nhau, chất lượng khác nhau, tính chất khác nhau, bao bì khác nhau và quảng cáo khác nhau. Thậm chí ngay cả các sản phẩm dường như đã trở thành tiêu chuẩn như xà bông hay nước cam cũng khác nhau và được bán theo những cách khác nhau, ở những nơi khác nhau. Chúng ta có thích tất cả nhà cửa, xe cộ hay quần áo giống hệt nhau nhằm tạo ra thị trường “hoàn hảo” hay không? Hay thích điều gì tương tự thế? Các nhà sản xuất không tìm cách cung cấp cho tất cả chúng ta sản phẩm giống hệt nhau với giá thấp nhất, mà cố gắng tìm cho ra những sản phẩm mà người tiêu dùng ưa thích. 

Cạnh tranh là quá trình khám phá 

Trong mô hình “cạnh tranh hoàn hảo” của sách giáo khoa, thị hiếu và sở thích của người tiêu dùng giống hệt nhau, đã được biết trước và không thay đổi. Đấy là những sự kiện “cho trước”. Nhưng, trên thị trường, người tiêu dùng đánh giá cao những thứ khác nhau và không ai biết đấy là cái gì và không phải là sự kiện “cho truớc”. Chỉ có người tiêu dùng liên quan mới biết mà thôi – và thậm chí, người tiêu dùng có thể cũng không biết một cách đầy đủ cho đến khi họ phải lựa chọn. Nhiệm vụ của nhà sản xuất là tìm cho ra cái mà khách hàng của họ thực sự muốn và cung cấp cho họ món hàng đó. Nhà sản xuất không có “thông tin hoàn hảo” về sở thích của người tiêu dùng. Họ không thể biết chính xác khách hàng sẽ phản ứng như thế nào trước một sản phẩm mới hay trước sự thay đổi về chất lượng hoặc giá của sản phẩm. 

Như vậy là, đối với các nhà kinh tế học Trường phái Áo, cạnh tranh không phải tình trạng mua và bán mà là hoạt động. Cạnh tranh là quá trình khám phá. Đó là quá trình mà các nhà sản xuất sử dụng nhằm tìm cho ra sở thích và thị hiếu của người tiêu dùng (ở đầu ra) và kết hợp các nguồn lực một cách tốt nhất và rẻ nhất (ở đầu vào) có thể đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng với chi phí thấp nhất. 

Cạnh tranh thúc đẩy các nhà sản xuất đổi mới và thử nghiệm với những sản phẩm mới, và tìm cách thỏa mãn nhu cầu của người tiêu dùng mà các nhà sản xuất đang cạnh tranh với họ không nhận ra. Tương tự, cạnh tranh khuyến khích các nhà sản xuất thử nghiệm với các hỗn hợp của đầu vào và quy trình sản xuất khác nhau nhằm tìm cho ra hỗn hợp để làm ra sản phẩm có giá trị cao nhất với chi phí thấp nhất. 

Kinh doanh và lợi nhuận 

Do đó, sản xuất không chỉ là đầu tư vốn liếng theo bất kì cách nào đó mà bạn chọn và ngồi đợi hưởng “lợi nhuận bình thường” mà nó tạo ra. Đầu tư không phải lúc nào cũng tạo ra những món hàng hóa mà khách hàng muốn mua, như một số nhà phê bình chủ nghĩa tư bản thường nói. Đầu tư là những lựa chọn, tính toán và dự đoán phức tạp. Những nguồn lực bổ sung như đất đai, lao động và thiết bị phải được kết hợp với nhau. Sản phẩm phải được thiết kế, chế tạo, đóng gói và bán. Phải dự đoán được nhu cầu của người tiêu dùng với mức độ chính xác nào đó. Và tất cả đều diễn ra trong thế giới của những sự kiện luôn luôn thay đổi và thông tin không hoàn hảo, không ai có thể tin tưởng chắc chắn đâu là kết hợp tốt nhất của đầu vào hay người tiêu dùng sẽ mua cái gì hoặc đối thủ cạnh tranh có thể đưa ra sản phẩm mới nào. 

Do đó, sản xuất thành công bao gồm dự đoán tương lai của thị trường. Tất cả các quá trình sản xuất đều cần thời gian, đấy là quá trình tập kết nguyên liệu đầu vào, chế tạo sản phẩm và tiếp thị. Để có lợi ích về tài chính, người tiến hành dự án sản xuất – doanh nhân – phải bán được sản phẩm cuối cùng với giá cao hơn giá của các thứ khác nhau nằm ở đầu vào, được sử dụng để đưa sản phẩm ra thị trường. Nhưng vì sản xuất cần thời gian và mọi thứ có thể thay đổi trong khoảng thời gian đó, kết quả không bao giờ chắc chắn. Chi phí đầu vào có thể gia tăng, các đối thủ cạnh tranh khác có thể đưa ra thị trường sản phẩm tốt hơn hay rẻ hơn, thị hiếu có thể thay đổi, và người tiêu dùng có thể không sẵn sàng trả giá mà doanh nhân từng kì vọng. 

Do đó, lợi nhuận không đơn giản là kết quả của việc đầu tư tiền của vào quá trình sản xuất và chờ đợi lợi nhuận. Sản xuất là một vụ đầu cơ. Có thể mắc những sai lầm rất lớn, mất thì giờ, tiền bạc và công sức mà chỉ tạo ra những sản phẩm không được công chúng chào đón. Quy trình sản xuất càng kéo dài và càng phức tạp – như đang diễn ra trong nền kinh tế hiện đại – thì khả năng mắc sai lầm càng lớn. Thành công của doanh nhân phụ thuộc vào kiến thức, kĩ năng và cả may mắn. Lợi nhuận chỉ có khi phán đoán chính xác món hàng nào sẽ mang lại giá trị cho những người khác. Đoán không chính xác thì lỗ. Theo đuổi lợi nhuận nghĩa là phải chấp nhận rủi ro. 

Vai trò xã hội của lợi nhuận 

Do đó, lợi nhuận có vai trò quan trọng trong việc khuyến khích các cá nhân khám phá những nhu cầu mới và chưa được thỏa mãn và tìm cách dự đoán thị trường chính xác nhất có thể và thỏa mãn những nhu cầu đó một cách rẻ nhất và hiệu quả nhất có thể. Đấy không chỉ là lợi nhuận mà nhà sản xuất thu được, sức quyến rũ của lợi nhuận còn có mục đích xã hội quan trọng là giúp đưa các nguồn lực đến nơi mà chúng tạo ra giá trị cao nhất. Trong thế giới không có lợi nhuận – ví dụ, trong xã hội mà các công ti độc quyền của nhà nước quản lí toàn bộ quá trình sản xuất – thì không có gì thúc đẩy người ta chấp nhận rủi ro, và do đó không khuyến khích người ta tìm ra những biện pháp mới nhằm đáp ứng nhu cầu của công chúng. Các nhà lập kế hoạch của nhà nước càng ít có khả năng đầu tư vào những ý tưởng mới. 

Lợi nhuận không chỉ là lợi ích cá nhân. Nó phản ánh giá trị mà người sản xuất đã mang lại cho cuộc sống của những người khác. Lợi nhuận chỉ xuất hiện nhờ thói quen mua hàng của những người tiêu dùng đã được thỏa mãn – vì, nếu có cạnh tranh thì họ không bị bắt buộc phải trao đổi với những người mà họ không muốn trao đổi một cách tự nguyện. Thật vậy, doanh nhân càng thu được nhiều lợi nhuận thì chắc chắn là họ đang tạo ra thêm giá trị và xã hội sẽ ngày càng thịnh vượng hơn. 

Kirzner khẳng định rằng ngay cả may mắn cũng phải được tưởng thưởng. Bởi vì thị trường là quá trình khám phá, mà người ta tìm ra những cơ hội và khả năng mà người khác không có, lợi nhuận của việc làm đó phải thuộc về người khám phá. Nói cho cùng, điều đó sẽ khuyến khích những người khác hành động như doanh nhân, chấp nhận rủi ro và khám phá thêm nhiều cơ hội và khả năng trong việc đem lại lợi ích cho những người khác. 

Sự linh hoạt của doanh nhân 

Khi các nhà kinh tế học Áo thảo luận về các doanh nhân hay người đầu cơ, họ không nghĩ tới hình ảnh những nhà tư bản giảo hoạt đỏm dáng. Bởi vì tương lai là không chắc chắn, cho nên họ coi tất cả hành động đều là đầu cơ. Ở mức độ nào đó, mọi người đều là doanh nhân, tức là người đang tìm cách sử dụng các kĩ năng và nguồn lực của mình nhằm thu được lợi nhuận trong tương lai. Điều đó cũng đúng đối những người lao động đăng kí học một khóa đào tạo với hi vọng cải thiện được triển vọng nghề nghiệp của mình, cũng như đối với các nhà điều hành doanh nghiệp, những người xây dựng nhà máy hay những người môi giới đang bán chứng khoán. 

Tuy nhiên, trong nền kinh tế hiện đại đã chuyên môn hóa của chúng ta, một số người là doanh nhân chuyên nghiệp thì cũng như những người khác là bác sĩ hay kĩ sư mà thôi. Theo Kirzner, các doanh nhân đưa vào tiến trình thị trường không chỉ đổi mới và kĩ năng tổ chức của họ mà còn đưa vào cả sự tỉnh táo của họ. Họ đang tìm cơ hội kiếm lời – ở đâu nhu cầu của người tiêu dùng chưa được đáp ứng hay có thể mang tới nơi nào những món hàng tốt hơn và rẻ hơn. Họ phải luôn luôn tỉnh táo thì mới phát hiện được những thay đổi trên thương trường và tìm cách dự đoán những thay đổi đó và kiếm lời từ những thay đổi đó trước khi những người kém tỉnh táo hơn phát hiện ra. Họ có thể nắm được thông tin chính xác hơn người khác, vì họ có hiểu biết sâu sắc hơn về những thị trường cụ thể mà họ coi là nghề chuyên môn của mình – tạo điều kiện cho họ phán đoán nhanh hơn và chính xác hơn về nhu cầu trong tương lai. Hoặc chỉ vì họ có thể suy nghĩ một cách sáng tạo và tìm ra những biện pháp mới để sản xuất rẻ hơn, cải tiến sản phẩm hay tìm ra những biện pháp hoàn toàn mới nhằm đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng. Sự kiện là họ thành công và có lời khuyến khích những người kém tỉnh táo hơn hay có ít thông tin hơn làm theo họ. Bằng cách đó, họ đã đóng góp sức lực của mình vào quá trình cải thiện liên tục mức sống của tất cả mọi người. 

Một lần nữa, toàn bộ thị trường điều chỉnh, hướng các nguồn lực vào những kẽ hở mà các doanh nhân tỉnh táo nhất đã phát hiện ra. Với ngày càng nhiều đối thủ cạnh tranh đang tìm kiếm kẽ hở tương tự trên thương trường, người ta ngày càng khó kiếm lời hơn; và trong tiến trình tìm hiểu, đầu cơ và khám phá không ngừng như thế, các doanh nhân sử dụng kiến thức và kĩ năng đặc biệt của mình để tìm ra những nơi mới có thể có lời bằng cách cung cấp giá trị cho người tiêu dùng, và do đó thúc đẩy sự thịnh vượng của xã hội. 

Vì vai trò quan trọng như thế của doanh nhân trong việc duy trì và nâng cao đời sống của chúng ta, cho nên Kirzner khẳng định rằng, quan trọng là không được bóp nghẹt nó. Ví dụ, các quy định của chính phủ có thể dập tắt một số cơ hội của các doanh nhân dẫn đến kết quả là làm lợi cho những người khác. Thuế khóa có thể làm một số cách tân mất hết giá trị, nó cũng làm giảm động cơ đổi mới vì “ăn” mất lợi nhuận trong tương lai – lợi nhuận, xin nhớ như thế, chỉ là triển vọng không chắc chắn và đầy rủi ro.