Tác giả: Mohamed A. El-Erian
Với việc các chính sách kinh tế của Hoa Kỳ đang gây ra biến động tài chính và kinh tế, đồng thời làm dấy lên làn sóng lo ngại từ các nhà đầu tư trái phiếu, một câu hỏi mở được đặt ra là: chúng ta đang chứng kiến sự tan rã của trật tự quốc tế, hay chỉ đơn thuần là một hành trình gập ghềnh hướng đến một cuộc cải tổ có lợi? Có năm yếu tố có thể giúp làm sáng tỏ câu trả lời.
CAMBRIDGE – Dù năm nay mới trôi qua chưa được một nửa, nhưng nó đã có khả năng sẽ được ghi vào sách lịch sử như là một năm biến động dữ dội do các chính sách gây ra – không chỉ trong thị trường tài chính mà còn trong các câu chuyện kinh tế và quan hệ quốc tế. Tuy nhiên, điều đó sẽ dẫn đến đâu thì vẫn còn chưa rõ. Liệu chúng ta đang chứng kiến sự đổ vỡ của trật tự trong nước và quốc tế của Mỹ, hay chỉ đang trải qua một giai đoạn khó khăn trên con đường tái cấu trúc theo hướng tích cực?
Chúng ta đã chứng kiến chỉ số S&P 500 suýt rơi vào thị trường giá xuống (giảm 20% so với mức đỉnh gần nhất), sau đó kịp hồi phục trở lại và nhìn chung không thay đổi nhiều trong năm nay. Lợi suất trái phiếu biến động mạnh, phần nào do triển vọng kinh tế vĩ mô đầy bất ổn khiến giới đầu tư phải “thót tim”. Xác suất xảy ra suy thoái kinh tế tại Hoa Kỳ ở mức dưới 10% khi bước vào năm mới, đạt đỉnh gần 70% vào tháng Tư, rồi nhanh chóng giảm trở lại dưới 40% chỉ sau một tháng.
Cần lưu ý rằng Hoa Kỳ không chỉ là nền kinh tế lớn nhất thế giới. Với thể chế trưởng thành, thị trường tài chính sâu rộng, và vai trò là quốc gia phát hành đồng tiền dự trữ toàn cầu, Hoa Kỳ là nơi các quốc gia khác gửi gắm tiết kiệm và tài sản của mình. Những gì xảy ra tại Hoa Kỳ không chỉ dừng lại ở nội địa. Không có gì ngạc nhiên khi các chỉ số đo lường mức độ bất định đối với doanh nghiệp và hộ gia đình đã tăng vọt trong năm nay. Như cây bút Justin Fox của Bloomberg đã nhận xét: ‘Chưa bao giờ sự bất định lại trở nên… bất định đến vậy.’
Nguyên nhân trực tiếp là sự biến động trong chính sách thuế quan của Hoa Kỳ, điều đã kích hoạt phản ứng từ các quốc gia có tầm ảnh hưởng hệ thống khác. Tuy nhiên, thương mại không phải là vấn đề duy nhất. Khi Hoa Kỳ và nhiều nước khác tiếp tục đẩy giới hạn về nợ công và thâm hụt ngân sách, các nhà đầu tư trái phiếu — thường được gọi là “bond vigilantes” — đã bị đánh thức sau thời gian dài im lặng. Hệ quả là các mối tương quan truyền thống giữa thị trường cổ phiếu, trái phiếu và tiền tệ của Hoa Kỳ đã bị phá vỡ, trong khi các nỗ lực gần đây nhằm thu hẹp hoặc cải cách khu vực công lại dường như đặt ra nhiều câu hỏi hơn là đưa ra câu trả lời.
Trên bối cảnh đó, ta có thể thấy một sự đa dạng đáng kể trong quan điểm của các nhà kinh tế học chuyên nghiệp. Chẳng hạn, một số người xem việc quan hệ thương mại Mỹ – Trung gần đây có dấu hiệu hạ nhiệt là biểu hiện của một sự thay đổi cơ bản trong cách tiếp cận của chính quyền Trump (xuất phát từ lo ngại về tình trạng “kệ hàng trống rỗng”), trong khi những người khác lại cho rằng đây chỉ là một sự tạm lắng ngắn hạn, sẽ sớm bị thay thế bởi những căng thẳng mới.
Tình hình tương tự cũng xảy ra trong quan hệ thương mại giữa Hoa Kỳ và châu Âu. Một số chuyên gia coi lời đe dọa của ông Trump về việc áp thuế 50% đối với hàng nhập khẩu từ Liên minh châu Âu là sự khởi đầu của một chuỗi hành động ăn miếng trả miếng, có thể gây ra những tác động tiêu cực cả trực tiếp lẫn gián tiếp đối với hai nền kinh tế và toàn cầu. Tuy nhiên, đặc biệt là sau khi thời hạn ban đầu bị hoãn lại, một số khác lại xem đây như là một dấu hiệu nữa cho thấy Hoa Kỳ đang theo đuổi chiến lược “leo thang để xuống thang” (escalate to de-escalate).
Bao trùm lên những khác biệt quan điểm trên là câu hỏi liệu nền kinh tế Hoa Kỳ và toàn cầu có đang trải qua một cuộc cải tổ mang tính căn bản hay không. Liệu “tuýp kem đánh răng” đã bị bóp ra và không thể quay lại như cũ, hay tình trạng hỗn loạn hiện tại sẽ giống như trải nghiệm COVID-19 – khi mà phần lớn chúng ta cuối cùng cũng trở lại điểm xuất phát ban đầu?
Năm yếu tố sẽ quyết định hướng đi tiếp theo.
Thứ nhất là chính sách thuế quan. Những biến động gần đây có thể cho thấy động cơ chính của các nhà hoạch định chính sách Hoa Kỳ là hướng tới một hệ thống thương mại công bằng hơn, thông qua chiến lược “leo thang để xuống thang”. Nếu đúng như vậy, mục tiêu này sẽ dần làm lu mờ các ưu tiên khác vốn có tính mâu thuẫn – như việc tăng thu ngân sách hay thúc đẩy việc tái phân bố sản xuất về trong nước.
Yếu tố thứ hai là thị trường trái phiếu. Sự trở lại của các “bond vigilantes” (nhà đầu tư cảnh giác với chính sách tài khóa nới lỏng) đã làm tăng đáng kể lợi suất trái phiếu chính phủ dài hạn – trong đó lợi suất trái phiếu Nhật Bản đã tăng lên mức cao lịch sử. Với những hệ quả tiềm tàng mang tính gián đoạn, lợi suất tăng có thể đóng vai trò như một hình thức kỷ luật tài khóa sớm; ngược lại, thị trường và nền kinh tế có thể trở nên dễ tổn thương hơn trước các cú sốc bất ngờ về chi phí vay nợ đối với chính phủ, doanh nghiệp và hộ gia đình.
Thứ ba là sự xung đột giữa các ưu tiên kinh tế và an ninh quốc gia. Đằng sau những tranh cãi về thuế quan là sự giằng co giữa các quan chức kinh tế ôn hòa – những người ủng hộ đàm phán – và phe diều hâu – những người tin rằng cần chấp nhận tổn thất ngắn hạn để tăng cường an ninh quốc gia, đặc biệt là nhằm làm chậm lại sự phát triển của Trung Quốc. Câu hỏi đặt ra là: bên nào sẽ giành ưu thế?
Thứ tư liên quan đến phản ứng của các quốc gia khác. Sự biến động do chính sách của Hoa Kỳ gây ra đang khiến một số quốc gia bắt đầu nghi ngờ về việc tiếp tục gắn bó với hệ thống thương mại và thanh toán lấy Hoa Kỳ làm trung tâm. Niềm tin cơ bản đã bị xói mòn đến mức độ nào? Và liệu sự suy giảm uy tín của Hoa Kỳ có thúc đẩy nhanh việc phát triển các hệ thống thay thế?
Yếu tố cuối cùng là hành vi của doanh nghiệp. Liệu các CEO sẽ chỉ tận dụng giai đoạn này để tích trữ hàng tồn kho, hay họ sẽ thực hiện những thay đổi có chiều sâu hơn? Họ có đủ tự tin để chuyển gánh nặng thuế quan sang người tiêu dùng không? Và liệu quan điểm của họ về đầu tư có thay đổi một cách căn bản?
Khi mở rộng phân tích vượt ra ngoài phạm vi năm nay, ta phải đối mặt với một vấn đề còn lớn hơn. Trên thực tế, thay vì xem sự biến động do thuế quan là nguyên nhân chính gây bất định kinh tế, ta nên coi nó như một chất xúc tác thúc đẩy những thay đổi cơ cấu vốn đã manh nha từ trước. Nhiều công cụ kinh tế truyền thống vốn đã bị suy yếu bởi các thay đổi trong hệ thống thương mại quốc tế, quá trình đa dạng hóa chuỗi cung ứng, và – trong nhiều trường hợp – sự ưu tiên dành cho tính bền vững và an ninh hơn là hiệu quả. Các yếu tố an ninh quốc gia và lợi ích trong nước ngày càng lấn át các cân nhắc kinh tế. Niềm tin vào các thể chế – cả ở cấp quốc gia lẫn đa phương – vốn đã bị xói mòn.
Cách nhìn tổng thể này đặc biệt quan trọng, vì nó củng cố quan điểm rằng nền kinh tế toàn cầu đang trên hành trình gập ghềnh hướng đến một đích đến chưa rõ ràng. Chúng ta có thể đang tiến nhanh tới suy thoái, đình lạm (stagflation), và sự phân mảnh của hệ thống thương mại – thanh toán toàn cầu. Hoặc, cũng có thể chúng ta đang ở giai đoạn khởi đầu của một tiến trình tái cấu trúc theo kiểu Reagan hoặc Thatcher – một tiến trình có thể mang lại những cải thiện lớn về năng suất, tiềm năng tăng trưởng cao hơn, thâm hụt và nợ công ít rủi ro hơn, trật tự thương mại công bằng hơn, và một hệ thống thanh toán ổn định hơn.
Tuy nhiên, ngay cả những người lạc quan cũng phải thừa nhận rằng khả năng tích cực và tiêu cực là “50-50”. Trong lúc chờ đợi câu trả lời rõ ràng, tất cả chúng ta sẽ cần có đủ năng lực phục hồi để chịu đựng sự bất định kéo dài – cùng với sự linh hoạt để chuẩn bị cho những kịch bản tương lai hoàn toàn khác biệt.
Mohamed A. El-Erian, Chủ tịch Trường Queens’ College thuộc Đại học Cambridge, là giáo sư tại Trường Wharton, Đại học Pennsylvania. Ông là tác giả cuốn The Only Game in Town: Central Banks, Instability, and Avoiding the Next Collapse (Trò chơi duy nhất: Các ngân hàng trung ương, bất ổn và cách tránh một cuộc khủng hoảng tiếp theo, Random House, 2016), và đồng tác giả (cùng với Gordon Brown, Michael Spence và Reid Lidow) của cuốn Permacrisis: A Plan to Fix a Fractured World (Khủng hoảng kéo dài: Kế hoạch tái thiết một thế giới rạn nứt, Simon & Schuster, 2023).
Nguồn: Mohamed A. El-Erian, “Where Is US Economic Policy Taking Us?,” Project Syndicate, 27/5/2025.
Phong trào Duy Tân biên dịch.