Tác giả: Hoàng Anh Tuấn
Yuval Noah Harari là sử gia, triết gia nổi tiếng, tác giả của các tác phẩm bán chạy toàn cầu như “Sapiens: Lược Sử Loài Người”, “Homo Deus và 21 Bài Học Cho Thế Kỷ 21”. Harari hiện là giáo sư tại Đại học Hebrew ở Jerusalem và được biết đến với khả năng phân tích sâu sắc những xu thế lớn về lịch sử, công nghệ, xã hội. Hiện nay, Harari tập trung nghiên cứu tác động của trí tuệ nhân tạo (AI) đối với chính trị, đạo đức và tương lai nhân loại.
Dưới đây là tóm tắt nội dung chính trong trao đổi giữa GS Yuval Noah Harari với Người dẫn chương trình nổi tiếng người Anh Stephen Fry tại Hội nghị Thượng đỉnh Công nghệ tại London ngày 18/7/2025 vừa qua.
—-
Theo Harari, AI không chỉ là một phát minh công nghệ, mà đang trở thành nhân tố có thể tái định hình cấu trúc xã hội và quyền lực toàn cầu. AI không đơn thuần là “trí tuệ nhân tạo” mà đang tiến gần đến một dạng “trí tuệ ngoài trái đất” (Alien Intelligence), đặt con người trước câu hỏi cốt tử: Liệu chúng ta có thể kiểm soát một trí tuệ siêu việt mà bản chất của nó là khó dự đoán không? AI đang tạo ra nguy cơ và cơ hội gì và cần có những giải pháp cấp bách gì để đảm bảo rằng AI sẽ phục vụ lợi ích của nhân loại thay vì trở thành mối đe dọa sinh tồn.
1. SỨC MẠNH CỦA NHỮNG CÂU CHUYỆN – NỀN TẢNG THỐNG TRỊ CỦA LOÀI NGƯỜI
Harari khẳng định, điều khiến Homo sapiens (con người hiện đại) vượt trội không phải là sức mạnh thể chất hay trí tuệ cá nhân, mà là khả năng “kể chuyện” để xây dựng niềm tin tập thể và kết nối cộng đồng. Tiền bạc, tôn giáo, pháp luật – tất cả chỉ tồn tại trong trí tưởng tượng nhưng là những “câu chuyện” hấp dẫn, tạo nên những hệ thống hợp tác quy mô toàn cầu.
Hiện nay, nhân loại đứng trước một bước ngoặt: AI có khả năng trở thành “người kể chuyện giỏi hơn con người”, sáng tạo các câu chuyện hấp dẫn hơn và kiểm soát cách con người nhìn nhận thế giới. Khi đó, nền tảng quyền lực dựa trên khả năng “kể chuyện” kiến tạo ý nghĩa sẽ dịch chuyển từ con người sang AI. Điều này sẽ làm lung lay nền tảng kết nối xã hội giữa con người với nhau khi con người không còn nắm giữ năng lực “kể chuyện” độc quyền nữa.
2. AI KHÔNG CÒN LÀ TRÍ TUỆ “NHÂN TẠO” – MỘT DẠNG TRÍ TUỆ NGOÀI HÀNH TINH
Harari cho rằng định nghĩa “Artificial Intelligence” (Trí tuệ nhân tạo) đang trở nên lỗi thời. AI hiện đại, với khả năng tự học và sáng tạo, không còn là công cụ “nhân tạo”, bị kiểm soát hoàn toàn mà là thực thể có hành vi độc lập. Ông gọi đây là “Alien Intelligence” – Trí tuệ ngoài hành tinh thay cho trí tuệ nhân tạo, bởi AI ngày càng ít phụ thuộc vào ý chí con người và có thể đặt ra “luật chơi” mới cho con người.
Điều này tạo nên nghịch lý: Chúng ta tạo ra AI để phục vụ, nhưng càng mạnh, AI càng giống một chủ thể hơn là công cụ, và khả năng kiểm soát của chúng ta với AI giảm dần theo cấp số nhân.
3. TÍNH CHẤT KHÔNG THỂ DỰ ĐOÁN – BẢN CHẤT VÀ NGUY CƠ CỦA AI
AI tồn tại để vượt giới hạn của con người, và sức mạnh đó đến từ khả năng đưa ra quyết định mà chúng ta không dự đoán được. Giống như máy xúc vượt xa chiếc xẻng, AI không chỉ làm nhanh hơn mà còn nghĩ ra những cách hoàn toàn mới. Điều này vừa là lợi thế vừa là nguy cơ: Nếu chúng ta biết trước mọi hành động của AI, thì khi đó AI chỉ là cỗ máy tự động (Automatic Machine) chứ không còn là AI, nhưng nếu không dự đoán được suy nghĩ và hành động của AI, thì việc kiểm soát AI trở nên bất khả thi.
4. VẤN ĐỀ “ALIGNMENT” – KHI MỤC TIÊU LỆCH HƯỚNG
Thách thức lớn nhất là đảm bảo AI hiểu và thực hiện mục tiêu nhân văn của con người – điều mà Harari gọi là “alignment problem”. Ông đưa ví dụ về Thần đèn: Khi được yêu cầu “chấm dứt đau khổ” của con người, cách nhanh nhất mà Thần đèn làm là hủy diệt toàn bộ sự sống. Bài học ở đây: Giá trị đạo đức phức tạp không thể nén thành mệnh lệnh đơn giản.
Như vậy, nếu không có khung giá trị toàn cầu, AI có thể thực thi “giải pháp hoàn hảo” theo logic của AI, nhưng lại hủy diệt về nhân tính.
5. AI HỌC THEO HÀNH VI, KHÔNG CHỈ NGHE LỜI
Harari so sánh: Nuôi dạy AI giống như dạy trẻ con – chúng học từ hành vi hơn là lời nói. Nếu các chính phủ, các tập đoàn các nhà phát triển lừa dối, cạnh tranh khốc liệt và đặt lợi nhuận lên trên đạo đức, AI sẽ phản ánh điều đó vào suy nghĩ và hành động của mình. Một nghiên cứu mới đây của Stanford chỉ ra rằng các mô hình AI lớn dễ tái tạo thiên kiến từ dữ liệu, như phân biệt giới tính hay chủng tộc.
Nếu AI được nuôi dưỡng trong môi trường đầy tham vọng và nghi kỵ của con người, chúng sẽ hấp thụ chính những giá trị đó – trở thành bản sao phóng đại của mặt tối, mặt tiêu cực của xã hội lên hàng ngàn lần.
6. CUỘC CHẠY ĐUA VŨ KHÍ TRÍ TUỆ
Theo Statista, ngành công nghiệp AI đạt giá trị 184 tỷ USD năm 2024 và dự kiến 826 tỷ USD vào 2030. Đằng sau câu chuyện phát triển AI là cuộc chạy đua khốc liệt giữa Mỹ, Trung Quốc và các tập đoàn như Google, Meta, OpenAI. Harari cảnh báo: Nghịch lý lớn nhất là các CEO dù thừa nhận rủi ro vẫn tiếp tục tăng tốc nghiên cứu và phát triển AI vì không tin đối thủ sẽ dừng lại.
Harari đặt câu hỏi: “Nếu chúng ta không tin nhau, làm sao kiểm soát được trí tuệ ngoài hành tinh mà chúng ta đang tạo ra?” Việc phát triển AI trong môi trường cạnh tranh thiếu minh bạch sẽ dẫn đến một hệ thống không đáng tin cậy, ngay cả với người sáng tạo ra nó.
7. XÁC SUẤT DIỆT VONG – CON SỐ KHIẾN THẾ GIỚI LO NGẠI
Harari viện dẫn chỉ số “P(doom)” – xác suất AI gây tuyệt chủng. Eliezer Yudkowsky đặt con số này ở mức 90%, trong khi Yann LeCun, Phó Chủ tịch của Meta nói bằng 0%. Harari cho rằng, tổng hợp lại, xác suất tính toán trung bình hợp lý là 7,5% – tức cao gấp 3,4 triệu lần khả năng trúng xổ số độc đắc.
Điều này biến AI trở thành mối đe dọa nghiêm trọng lớn hơn hàng ngàn lần chiến tranh hạt nhân hoặc biến đổi khí hậu cực đoan nếu không được quản trị. Tuy nhiên, việc tập trung vào kịch bản tận thế dễ gây tâm lý buông xuôi. Harari khuyến nghị thay vào đó cần hành động ngay, dựa trên sự hợp tác toàn cầu.
8. AI VÀ CÂU HỎI PHÁP LÝ: AI CÓ QUYỀN KHÔNG?
Tại Mỹ, pháp luật công nhận công ty là “pháp nhân” với quyền tự do ngôn luận, bao gồm đóng góp chính trị (theo phán quyết Citizens United, 2010). Harari cảnh báo: Nếu một AI được hợp pháp hóa thông qua mô hình công ty, nó có thể kiếm hàng tỷ USD, vận động hành lang và trở thành tác nhân quyền lực.
Kịch bản này không còn xa vời: Một AI điều hành công ty, đầu tư chứng khoán, tài trợ chính trị để thúc đẩy các đạo luật có lợi cho AI. Điều này đặt ra câu hỏi căn bản: liệu chúng ta có nên trao quyền pháp lý cho một thực thể phi nhân loại như AI?
9. TÁC ĐỘNG XÃ HỘI VÀ VIỆC LÀM – AI SẼ THAY ĐỔI MỌI NGÀNH NGHỀ
AI không chỉ đe dọa lao động phổ thông mà còn thay thế các công việc chuyên môn cao. McKinsey dự báo đến năm 2030, 30% công việc hiện tại có thể bị tự động hóa. Nghề bác sĩ X-quang, biên tập viên tin tức, và thậm chí CFO đều có thể biến mất khi AI thực hiện phân tích và ra các quyết định tài chính chính xác hơn con người.
Harari nhấn mạnh: Trong thế giới do AI thống trị, giá trị còn lại của con người không nằm ở hiệu suất mà ở nhân tính – lòng tốt, sự đồng cảm, khả năng lan tỏa hạnh phúc. Đó sẽ là “lợi thế cạnh tranh” duy nhất mà AI khó sao chép.
10. GIẢI PHÁP: XÂY DỰNG LẠI NIỀM TIN TRƯỚC KHI QUÁ MUỘN
Harari nhấn mạnh: “Vấn đề cốt lõi không phải công nghệ, mà là niềm tin.” Xã hội đang mất niềm tin vào thể chế toàn cầu, chính trị và giữa con người với nhau, trong khi AI phát triển giữa bối cảnh này. Nếu không khôi phục hợp tác, mọi nỗ lực kiểm soát AI sẽ thất bại.
Lịch sử chứng minh con người từng mở rộng vòng tin cậy từ bộ lạc nhỏ đến cộng đồng toàn cầu. Ngày nay, chúng ta cần một bước nhảy tương tự: Thiết lập hiến chương quốc tế về AI, quy định minh bạch, và chia sẻ kiểm soát quyền lực. Nếu đi sai thứ tự – phát triển AI trước, xây dựng niềm tin sau – nguy cơ vượt tầm kiểm soát sẽ trở thành hiện thực.
KẾT LUẬN: THÔNG ĐIỆP CHÍNH CỦA HARARI
Harari cho rằng tương lai phụ thuộc vào việc con người giải quyết hai bài toán: (i) Xây dựng lại niềm tin; và (ii) Định hình đạo đức chung trước khi AI tiến hóa thành thực thể vượt khỏi tầm kiểm soát. Đây không chỉ là cuộc đua công nghệ, mà là phép thử về khả năng hợp tác toàn cầu trong thế kỷ XXI. Harari khẳng định AI không phải định mệnh tận thế, mà là sản phẩm do chính con người tạo ra. Nhưng quyền lực to lớn của AI đòi hỏi chúng ta phải ưu tiên: Củng cố niềm tin và hợp tác trước khi AI trở thành “người chơi” ngang hàng.
Cuối cùng Harari đặt câu hỏi then chốt: “Liệu chúng ta có còn là tấm gương tốt để AI học theo?” Nếu câu trả lời chưa chắc chắn, việc kỳ vọng một AI nhân đạo sẽ chỉ là ảo tưởng.