Bản tiếng Anh: Investopedia. “Checks and Balances: Definition, Examples, and How They Work.”

Tác giả: Brian Beers

Biên tập: Michael J Boyle

Kiểm chứng thông tin: Michael Rosenston

Dịch bởi: Nguyễn Huy Vũ

1- Định nghĩa

Cơ chế kiểm soát và đối trọng (checks and balances) cho phép một tổ chức hoặc cá nhân bác bỏ hoặc điều chỉnh hành động do một tổ chức hoặc cá nhân khác thực hiện, nhằm bảo đảm sự hợp tác trong nội bộ tổ chức và thúc đẩy việc kiểm soát lẫn nhau theo hai chiều.

2- Kiểm soát và Đối trọng là gì?

Kiểm soát và đối trọng (checks and balances) là tập hợp các quy tắc và quy trình nhằm giảm thiểu sai sót, ngăn ngừa hành vi không phù hợp, hoặc hạn chế rủi ro tập trung quyền lực trong một tổ chức. Cơ chế này bảo đảm rằng không một cá nhân hay bộ phận nào có thể nắm quyền kiểm soát tuyệt đối đối với các quyết định, đồng thời buộc các bên phải hợp tác trong việc thực hiện nhiệm vụ.

Thuật ngữ này được sử dụng phổ biến nhất trong bối cảnh chính quyền, nhưng cũng được áp dụng để chỉ việc giới hạn quyền lực trong các doanh nghiệp và tổ chức.

3- Các điểm chính

• Kiểm soát và đối trọng có thể giúp giảm thiểu sai sót và ngăn ngừa hành vi không phù hợp trong các tổ chức.
• Cơ chế kiểm soát và đối trọng được sử dụng phổ biến nhất trong bối cảnh chính quyền, chẳng hạn như trong hệ thống chính trị Hoa Kỳ thông qua việc thiết lập ba nhánh: hành pháp, lập pháp và tư pháp.
• Kiểm soát và đối trọng cũng quan trọng trong doanh nghiệp và các tổ chức khác, nơi một cá nhân — như CEO hoặc cổ đông nắm đa số — có thể đưa ra những quyết định ảnh hưởng đến toàn bộ hoạt động.
• Ý tưởng về kiểm soát và đối trọng có lịch sử lâu đời, bắt nguồn từ thời La Mã cổ đại.

4- Cơ chế kiểm soát và đối trọng vận hành như thế nào

Chính quyền Hoa Kỳ thực hiện cơ chế kiểm soát và đối trọng thông qua ba nhánh: lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hệ thống này vận hành như một chính quyền bị giới hạn bởi Hiến pháp, tuân thủ các nguyên tắc và hành động được ủy quyền trong Hiến pháp Liên bang và các hiến pháp tiểu bang tương ứng.

Cơ chế kiểm soát và đối trọng cũng giữ vai trò quan trọng trong doanh nghiệp và các tổ chức khác, nơi một cá nhân có thể đưa ra những quyết định tác động đến toàn bộ hoạt động. Chẳng hạn, các tập đoàn lớn có bộ phận pháp chế và nhân sự tuân thủ nội bộ để bảo đảm việc tuân thủ quy định; trong một số nhà máy, đại diện công đoàn hoạt động như một cơ chế kiểm soát đối với ban quản lý. Mặc dù cơ chế kiểm soát và đối trọng có thể làm tăng chi phí, chúng lại đóng vai trò thiết yếu trong việc phát hiện các hành vi trộm cắp nội bộ hoặc bên ngoài.

Bằng cách phân chia nhiệm vụ của nhân viên thành các vai trò được xác định rõ ràng, doanh nghiệp và tổ chức có khả năng bảo đảm rằng các cá nhân hoặc lãnh đạo có hành vi sai lệch không thể gây thiệt hại cho doanh nghiệp mà không bị các nhân viên khác can thiệp. Việc thiết lập các hình thức kiểm soát nội bộ như vậy có thể giúp cải thiện hiệu quả vận hành trong một số trường hợp. Mặc dù việc bổ sung các cơ chế hạn chế quyền lực có thể được xem là làm giảm hiệu quả, chúng đôi khi lại giúp tăng hiệu quả. Ví dụ, nếu một lãnh đạo có quá nhiều quyền lực và gánh quá nhiều trách nhiệm, việc buộc họ phải phân công lại có thể khiến hoạt động diễn ra trôi chảy và nhanh chóng hơn.

Hệ thống kiểm soát nội bộ của các doanh nghiệp niêm yết tại Hoa Kỳ cũng áp dụng cơ chế kiểm soát và đối trọng. Đây là yêu cầu theo Đạo luật Sarbanes–Oxley. Các thành viên hội đồng quản trị của những doanh nghiệp này có nghĩa vụ pháp lý phải bảo đảm hệ thống kiểm soát nội bộ phù hợp, bao gồm các cơ chế kiểm soát và đối trọng.⁽¹⁾

5- Cơ chế kiểm soát và đối trọng trong Liên Hợp Quốc

Liên Hợp Quốc có sáu cơ quan nội bộ: Tòa án Công lý Quốc tế, Đại hội đồng, Hội đồng Kinh tế và Xã hội, Hội đồng Quản thác, Ban Thư ký Liên Hợp Quốc và Hội đồng Bảo an.⁽²⁾

Mỗi cơ quan này đảm nhiệm những chức năng khác nhau, chẳng hạn như duy trì hòa bình quốc tế, rà soát chính sách và đưa ra khuyến nghị về các vấn đề kinh tế, xã hội và môi trường, hoặc thực hiện vai trò như một tòa án quốc tế.

Các cá nhân làm việc trong những cơ quan này cũng như bản thân các cơ quan không được phép ảnh hưởng lẫn nhau. Do Liên Hợp Quốc có tầm ảnh hưởng rộng lớn trên phạm vi toàn cầu, tác động đến hầu hết các quốc gia trên thế giới, việc phân chia các nhiệm vụ và thẩm quyền cho từng cơ quan riêng biệt là điều tối quan trọng để tránh sự tập trung quyền lực.

Lưu ý quan trọng

Hệ thống bỏ phiếu và chính sách quyền phủ quyết (veto) của Liên Hợp Quốc cho phép từng quốc gia kiểm soát và kiềm chế quyền lực của các quốc gia khác.

6- Ví dụ về cơ chế kiểm soát và đối trọng

Hiến pháp Hoa Kỳ thiết lập cơ chế kiểm soát và đối trọng cho chính quyền liên bang thông qua sự phân chia quyền lực giữa ba nhánh: lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hiến pháp trao những thẩm quyền cụ thể cho từng nhánh nhằm bảo đảm rằng không có bộ phận nào của chính quyền có thể nắm giữ quyền lực quá mức mà không bị kiểm soát.

Chính phủ Hoa Kỳ thực thi cơ chế kiểm soát và đối trọng theo các cách sau: 

Thứ nhất, nhánh lập pháp là bộ phận có nhiệm vụ ban hành luật, nhưng nhánh hành pháp trao quyền phủ quyết cho Tổng thống, cho phép Tổng thống kiềm chế nhánh lập pháp.

Ngoài ra, nhánh tư pháp — bộ phận giải thích và đánh giá các đạo luật được ban hành bởi nhánh lập pháp — có thể tuyên bố một số đạo luật là vi hiến, khiến chúng bị vô hiệu.

Hơn nữa, mặc dù Tổng thống có quyền phủ quyết, nhánh lập pháp có thể đảo ngược quyền phủ quyết đó thông qua một cuộc bỏ phiếu với siêu đa số (đòi hỏi sự đồng ý của hai phần ba thành viên) ở cả hai viện của Quốc hội. Điều này bảo đảm rằng Tổng thống không thể sử dụng quyền lực của mình vì lợi ích cá nhân.⁽³⁾ Bên cạnh đó, nhánh hành pháp có thể ban hành các sắc lệnh hành pháp (executive orders) để quy định cách thức thi hành một số đạo luật hoặc yêu cầu chính phủ thực hiện những hành động nhất định; tuy nhiên, nhánh tư pháp có thể tuyên bố những sắc lệnh này là vi hiến.

7- Lệnh Hành Pháp (Executive Orders)

Lệnh hành pháp được ban hành nhằm hỗ trợ việc quản trị quốc gia, triển khai chính sách, thực thi pháp luật và điều hành bộ máy chính phủ. Về mặt lịch sử, chỉ một số lượng rất nhỏ lệnh hành pháp bị xem là vi hiến, bởi tổng thống thường không có xu hướng ban hành những lệnh hiển nhiên trái với Hiến pháp. Tuy nhiên, vẫn tồn tại một số trường hợp đáng chú ý về các lệnh hành pháp vi hiến trong lịch sử Hoa Kỳ. Các lệnh này được ban hành hoàn toàn bởi tổng thống với tư cách là người đứng đầu nhánh hành pháp của chính phủ.

Tuy nhiên, lệnh hành pháp có thể bị chính quyền kế nhiệm đảo ngược. Chẳng hạn, khi Tổng thống Joe Biden nhậm chức vào tháng 1 năm 2021, ông đã ký một trong những lệnh hành pháp đầu tiên của mình, Lệnh số 13986, có tiêu đề “Đảm bảo việc Thống kê và Phân bổ Hợp pháp và Chính xác theo Cuộc Điều tra Dân số Mười năm.” Lệnh này về thực chất đã đảo ngược các chính sách được thiết lập bởi một lệnh hành pháp trước đó do Tổng thống Donald Trump ban hành, vốn tìm cách loại trừ những người không phải công dân khỏi số liệu của Cuộc Điều tra Dân số Hoa Kỳ.⁽⁴⁾ Tổng thống Trump trở lại nhiệm sở vào tháng 1 năm 2025 và đã ký một lệnh hành pháp khác nhằm hủy bỏ lệnh của Biden.⁽⁵⁾

Kể từ khi trở lại nắm quyền, Tổng thống Trump cũng đã ký hơn ba chục lệnh hành pháp liên quan đến nhiều lĩnh vực, từ chương trình nghị sự kinh tế, chính sách nhập cư, biến đổi khí hậu và khai thác dầu khí, đến nghiên cứu y tế và sức khỏe, cùng với việc loại bỏ các chương trình đa dạng của liên bang, các chỉ thị về định nghĩa giới tính, và nhiều nội dung khác.⁽⁶⁾

8- Định nghĩa về khái niệm Kiểm soát và Đối trọng (Checks and Balances) trong Chính phủ Hoa Kỳ là gì?

Trong chính phủ Hoa Kỳ, cơ chế kiểm soát và đối trọng (checks and balances) đề cập đến sự phân chia quyền lực trong bộ máy nhà nước, được bảo đảm thông qua việc thiết lập ba nhánh khác nhau: nhánh hành pháp, nhánh tư pháp và nhánh lập pháp. Mỗi nhánh nắm giữ những quyền hạn riêng biệt và vì thế có khả năng kiểm soát, hạn chế hoặc đối trọng quyền lực của các nhánh còn lại.

9- Ai là người đề xuất khái niệm “Kiểm soát và Đối trọng” (Checks and Balances)?

Ý tưởng về kiểm soát và đối trọng (checks and balances), tức cơ chế kiểm soát và đối trọng dựa trên sự phân chia quyền lực, lần đầu tiên được đề xuất bởi chính khách Hy Lạp Polybius khi ông phân tích mô hình chính quyền La Mã cổ đại. Trong thời kỳ Khai sáng, triết gia người Pháp Baron de Montesquieu tiếp tục luận giải trong tác phẩm “Tinh thần pháp luật” về sự cần thiết của việc phân quyền nhằm ngăn ngừa chuyên chế.⁽⁷⁾

10- Hệ thống kiểm soát và đối trọng được sử dụng như thế nào trong các tổ chức quốc tế?

Cơ chế kiểm soát và đối trọng (checks and balances) được áp dụng bởi nhiều tổ chức toàn cầu nhằm kiểm soát quyền lực của các quốc gia, các tổ chức, cũng như các cá nhân hoạt động trong những cơ cấu đó. Những tổ chức như Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương (NATO), Liên Hợp Quốc (U.N.), Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO), và Tòa án Hình sự Quốc tế (ICC) đều thiết lập các cơ chế kiểm soát và đối trọng trong cấu trúc tổ chức của mình.

11- Kết luận

Nếu không có cơ chế kiểm soát và đối trọng (checks and balances), một nhánh của chính phủ hoặc một bộ phận trong tổ chức có thể trở nên quá quyền lực. Tại Hoa Kỳ, ba nhánh của chính phủ liên bang vận hành một hệ thống kiểm soát và đối trọng rõ ràng: nhánh lập pháp gồm Quốc hội (Hạ viện và Thượng viện), nhánh tư pháp gồm Tòa án Tối cao và các tòa án cấp dưới, và nhánh hành pháp gồm Tổng thống, Nội các, cùng toàn bộ các bộ và cơ quan liên bang. Các chính phủ khác và những tổ chức quốc tế như Liên Hợp Quốc cũng áp dụng những cơ chế kiểm soát và đối trọng tương tự.

(1) Cornell Law School, Legal Information Institute. “Sarbanes-Oxley Act.”

(2) United Nations. “Main Bodies.”

(3) National Archives. “The Presidential Veto and Congressional Veto Override Process.”

(4) Federal Register. “Ensuring a Lawful and Accurate Enumeration and Apportionment Pursuant to the Decennial Census.”

(5) NPR. “Trump Rescinds Biden’s Census Order, Clearing a Path for Reshaping Election Maps.”

(6) NPR. “All the Executive Orders Trump Has Signed After 1 Week in Office.”

(7) History. “Checks and Balances.”