Tác giả: Vương Hỗ Ninh

Chương 11. Những dòng chảy ngầm của khủng hoảng

Bài 9. Khủng hoảng tinh thần

Liệu có một cuộc khủng hoảng tinh thần trong xã hội Mỹ? Một số người không suy nghĩ về những câu hỏi này. Mức độ phát triển kinh tế cao đã khiến cho việc khám phá những yếu tố ẩn sau bề mặt trở nên không thể thực hiện được. Tất nhiên, đối với những người ngoài xã hội Mỹ, việc khám phá những gì ẩn sau ánh hào quang và vẻ bề ngoài là rất khó khăn, và thậm chí việc đối phó với sự phong phú của những cảnh sắc và âm thanh mà chúng ta tiếp nhận cũng là một thử thách. Điều này càng đúng hơn khi xã hội đạt được mức độ phát triển kinh tế cao. Tuy nhiên, những người sống trong đất nước và xã hội của chúng ta thường có xu hướng suy nghĩ nhiều hơn về vấn đề này. Những người sẵn sàng suy nghĩ về vấn đề này thường là những người đã đạt đến một độ tuổi nhất định hoặc có những suy nghĩ sâu sắc. Tình trạng tinh thần nào tồn tại sau sự phát triển về mặt vật chất của xã hội? Nhiều nhà tư tưởng, được gọi là những người bảo thủ, cho rằng có một cuộc khủng hoảng tinh thần.

Một cuốn sách gần đây và gây tranh cãi có tên là The Closing of The American Mind: How Higher Education Has Failed Democracy and Impoverished The Souls of Today’s Students (Sự Đóng Cửa Của Tâm Hồn Mỹ: Cách Giáo Dục Đại Học Đã Thất Bại Trong Dân Chủ Và Làm Nghèo Nàn Linh Hồn Của Sinh Viên Ngày Nay) của tác giả Allan Bloom. Allan Bloom là một thành viên của Trung tâm Nghiên cứu Lý thuyết và Thực hành Dân chủ John M. Olin tại Đại học Chicago và là giáo sư tại Hội đồng Tư tưởng Xã hội; ông là người đã dịch tác phẩm “Nhà Nước Lý Tưởng” của Plato và “Émile” của Rousseau. Việc xuất bản cuốn sách này đã gây ra những cuộc tranh luận sôi nổi và tạo ra một phản ứng mạnh mẽ. Nhiều người coi cuốn sách như là biểu tượng của chủ nghĩa bảo thủ, với những phản ứng đặc biệt mạnh mẽ từ phong trào người da đen và phong trào nữ quyền, vì những ý tưởng mà Bloom đề xuất có nhiều điểm trái ngược với phong trào nhân quyền của người da đen và phong trào nữ quyền. Tuy nhiên, cũng có nhiều người ủng hộ cuốn sách này, và người ta nói rằng Tổng thống Reagan đã cho rằng đây là một cuốn sách hay; tôi cũng đã hỏi một vài giáo sư tại trường đại học, họ cũng cho rằng đây là một cuốn sách tốt.

Vậy luận điểm chính của Bloom là gì? Ý tưởng chính của Bloom là giáo dục đại học ngày nay không còn giúp sinh viên nắm bắt được những giá trị truyền thống đã xây dựng nên xã hội phương Tây. Sự phát triển của giáo dục đại học hiện đại ngày càng nghiêng về một dạng của chủ nghĩa tương đối về văn hóa (cultural relativism) và sự cởi mở về tinh thần (spiritual opennes). Chủ nghĩa tương đối về văn hóa đòi hỏi một sự cởi mở về tinh thần. Tuy nhiên, trong tương đối văn hóa này tiềm ẩn một logic rằng không có giá trị tuyệt đối nào trong thế giới này, và mọi thứ đều có thể chấp nhận hoặc không chấp nhận. Quan niệm này trở thành một đức hạnh. Bloom cho rằng mỗi hệ thống giáo dục đều có một mục tiêu đạo đức, và hệ thống giáo dục tìm cách đạt được mục tiêu này và phản ánh nó trong chương trình giảng dạy.

Vào những năm 1950, giáo dục tại Hoa Kỳ đang theo đuổi mục tiêu này. Chủ nghĩa tương đối về văn hóa đã thành công trong việc phá vỡ ý tưởng về việc lấy chủ nghĩa của phương Tây làm trung tâm, nhưng nó đồng thời cũng làm suy yếu vị thế của văn hóa phương Tây. Bị chi phối bởi tinh thần này, giáo dục đại học đã dẫn đến một thế hệ thanh niên không có khái niệm về quá khứ và không có cái nhìn về tương lai. Các trường đại học chịu trách nhiệm thực hiện giáo dục đại học không cung cấp kiến thức về lịch sử vẻ vang của triết học và văn học phương Tây. Sinh viên không thể hiểu được trật tự của thiên nhiên và vị trí của con người trong đó thông qua kiến thức này. Các trường đại học không cung cấp sự tự nhận thức cần thiết cho một quá trình học tập nghiêm túc.

Kết quả là gì?

Thế hệ trẻ ngày nay biết rất ít về các tác phẩm kinh điển trong lịch sử phương Tây. Bloom cho biết, một lần trong lớp học, ông đã hỏi sinh viên của mình cuốn sách nào để lại ấn tượng sâu sắc nhất đối với họ, và thật bất ngờ, không ai có thể nêu tên một kiệt tác. Một người nói rằng cuốn Kinh Thánh, nhưng cuốn sách này không được giảng dạy ở các trường đại học. Sinh viên đôi khi xem các bộ phim như Gandhi và Thomas More, nhưng theo Bloom, những bộ phim này đã bị điều chỉnh một cách giả tạo và nghệ thuật. Sinh viên xem Kramer vs. Kramer để tìm hiểu về ly hôn và tình dục, nhưng ít ai thấy Anna Karenina hay Đỏ và Đen (The Red and the Black) là điều không thể thiếu trong cuộc sống của họ. Phong trào nữ quyền là kẻ thù của các tác phẩm cổ điển (tìm hiểu lý do tại sao phong trào nữ quyền phản đối Bloom tại đây). 

Bloom lập luận rằng các cuộc đấu tranh chống lại chủ nghĩa tinh hoa và phân biệt chủng tộc trong những năm 1960 và 1970 có tác động rất ít đến mối quan hệ của sinh viên với các tác phẩm văn học. Những người hoạt động này hiếm khi tấn công các tác phẩm cổ điển. Nhưng tất cả văn học đều có giới tính, và làm sao các nhà văn của quá khứ như Socrates, Plato, Shakespeare, Rousseau, Tolstoy, Stendhal có thể có những quan điểm của nữ quyền ngày nay. Với nhiều yếu tố tác động, các kiệt tác cổ điển đã trở thành những loài hoa của ngày hôm qua.

Thế hệ trẻ ngày càng thờ ơ với những tác phẩm âm nhạc tuyệt vời của phương Tây, và ngay cả khi họ đi nghe nhạc, họ thiếu sự cảm hứng và đam mê cần thiết. Mặc dù thế kỷ 20 có thể được mô tả là thế kỷ của âm nhạc, và thế hệ trẻ không thể không say mê âm nhạc, nhưng họ lại bị cuốn hút bởi nhạc rock và nhạc hiện đại, còn âm nhạc cổ điển đã chết trong lòng thế hệ trẻ. Beethoven, Chopin, Brahms, Mozart, Wagner, v.v., ngày càng bị coi thường. Giáo dục phương Tây, theo truyền thống, đã tập trung vào vai trò của âm nhạc trong giáo dục, khi tin rằng âm nhạc có thể nuôi dưỡng tính cách, như Socrates và Plato đã bàn luận. Vậy thì điều gì sẽ xảy ra khi giáo dục đã mất đi yếu tố âm nhạc?

Thế hệ trẻ cũng đã mất đi những phẩm chất cơ bản cần thiết để sống như một con người đầy đủ trong xã hội. Họ được “nhào nặn” trong xã hội hiện đại với những phẩm chất mới tương thích với mô hình xã hội mới và đồng thời hàm ý một cuộc khủng hoảng nhất định. Thế hệ trẻ trở nên tự tập trung, là những sinh viên không thể gọi là xấu, nhưng cũng không thể gọi là cao thượng hay cao quý. Sự phát triển quá mức của chủ nghĩa cá nhân tất yếu dẫn đến sự suy giảm của gia đình và sự gia tăng của chủ nghĩa cá nhân trung tâm. Công trình vẫn thu hút sự quan tâm của sinh viên là Stranger (Kẻ Lạ)  của Camus, và không cần phải nói, điều này ngụ ý gì.

Cuộc cách mạng tình dục và phong trào nữ quyền đã đặt ra vô vàn thách thức cho sự sáng tạo của con người. Sự giải phóng tình dục là một cuộc nổi dậy chống lại truyền thống Puritan, nhưng hậu quả ngay lập tức của sự giải phóng tình dục là việc hiểu hạnh phúc như một sự thư giãn xác thịt và nhận thức rằng dục vọng thể xác không phải là điều nguy hiểm. Hai phong trào này đã tác động mạnh mẽ đến các giá trị truyền thống của phương Tây. Đồng thời, thế hệ trẻ đã trở thành những cá thể tách biệt, nơi mỗi người đều tách rời khỏi nhau. Bloom gọi họ là những kẻ cô đơn xã hội. Biểu tượng rõ rệt nhất của sự tách biệt này là ly hôn. Tỷ lệ ly hôn cao cho thấy ngày càng nhiều người Mỹ không muốn sống chung với nhau. Tình yêu đã trở nên rất xa lạ với sinh viên. Họ đã quan hệ tình dục từ khi còn trẻ và phát triển các mối quan hệ tình dục một cách dễ dàng đến mức cảm xúc tình yêu trở nên thờ ơ, khiến cho cảm xúc quý giá này thiếu vắng trong các mối quan hệ con người.

Bloom trích dẫn nhiều thực tế để minh họa cho điều mà ông gọi là sự kết thúc của tinh thần Mỹ. Chính ông là một người ủng hộ việc thúc đẩy các truyền thống văn hóa và nền văn minh của phương Tây. Ông ca ngợi những sáng tạo văn hóa và tinh thần của Plato, Socrates, Locke, Rousseau, Kant, Shakespeare, Bacon và những người khác, đồng thời ủng hộ việc sử dụng những di sản này để mở rộng tinh thần của nền văn minh và văn hóa phương Tây. Ông thảo luận về những ý tưởng cơ bản như trạng thái tự nhiên và trạng thái xã hội, cái tôi, sự sáng tạo, văn hóa và các giá trị. Hầu hết các lập luận và luận điểm của ông đều xuất phát từ những tác phẩm của các nhà văn cổ điển trong lịch sử phương Tây. Bloom có sự gắn bó đặc biệt với văn hóa Pháp, có thể là do việc ông dịch cuốn Emile. Sự tán thành và sự quen thuộc của ông với văn hóa Pháp có thể được nhìn thấy ở một số điểm trong cuốn sách.

Bloom gọi xu hướng phát triển chung này là Chủ nghĩa Hư vô (Nihilism). Chủ nghĩa Hư vô đã trở thành cách sống của người Mỹ, điều này là một cú sốc nghiêm trọng đối với sự phát triển văn hóa và tinh thần Mỹ, và kết quả của sự phát triển này là hệ thống giá trị của Mỹ đang suy giảm, và toàn bộ hệ thống dân chủ đang phải chịu một cú đánh mạnh mẽ. Bloom đồng ý với quan điểm của Tocqueville rằng Tocqueville đã coi trường đại học có một vai trò quan trọng trong chính trị dân chủ Mỹ. Theo Tocqueville, nguy hiểm lớn nhất của dân chủ là sự nô dịch của dư luận công chúng, và yêu cầu của dân chủ là mỗi người có thể tự xác định thái độ của mình. Dân chủ giải phóng con người khỏi những sự cưỡng ép chính trị truyền thống, tôn giáo và các giáo điều khác. Con người được tự do, nhưng con người phải có khả năng tự phán xét chính mình. Và sự suy giảm hệ thống giá trị truyền thống của phương Tây cuối cùng sẽ tác động đến dân chủ. Không có hệ thống giá trị nào trong xã hội có thể được sử dụng làm hệ thống giá trị để hướng dẫn các quyết định cá nhân, và giáo dục đại học không cung cấp một hệ thống như vậy.

Có một mối quan hệ rất chặt chẽ giữa các ý tưởng và sự phát triển xã hội, và khi các ý tưởng kết thúc, các thể chế xã hội và cách hành xử được hướng dẫn bởi những ý tưởng đó cũng sẽ kết thúc.

Quan điểm của Bloom tự nhiên thuộc về quan điểm bảo thủ, điều này không đủ trong quan điểm của một số người ủng hộ sự tiến bộ, vì xã hội luôn phải tiến bộ và những điều cũ cần phải bị loại bỏ. Điều đáng chú ý là câu hỏi mà ông đặt ra. Đó là một thực tế rằng tinh thần Mỹ đang đối mặt với những thách thức nghiêm trọng, và cũng là một thực tế rằng thế hệ trẻ đang thiếu hiểu biết về các giá trị truyền thống phương Tây. Và đến mức độ nào sự thay đổi trong lĩnh vực tinh thần này sẽ ảnh hưởng đến sự phát triển và quản lý xã hội? Sự tồn tại và hoạt động của bất kỳ hệ thống xã hội nào cũng không thể được xác thực chỉ bằng văn bản của pháp luật; trước tiên và trên hết, đó là vấn đề con người tin tưởng vào những giá trị cơ bản này và được hướng dẫn bởi chúng trong cách hành xử của mình. Nếu hệ thống giá trị sụp đổ, làm sao hệ thống xã hội có thể duy trì được?

Trong nhiều xã hội, vấn đề thường không nằm ở các thể chế, mà là ở sự suy giảm của hệ thống giá trị. Một xã hội thiếu một hệ thống giá trị cốt lõi sẽ gặp phải những khó khăn lớn trong việc phối hợp chính trị và quản lý. Ở đây, con người thường gặp phải một tình thế tiến thoái lưỡng nan: một mặt, sự tiến bộ xã hội đòi hỏi một hệ thống giá trị mới, phá vỡ những ràng buộc của hệ thống cũ; mặt khác, sự hài hòa xã hội và sự ổn định thể chế đòi hỏi phải duy trì phần cốt lõi của hệ thống giá trị của xã hội, nếu không hệ thống giá trị của xã hội sẽ đi đến kết thúc, và điều tất yếu là cả xã hội sẽ rơi vào hỗn loạn và khủng hoảng đạo đức.

Điều này dẫn đến một tình thế tiến thoái lưỡng nan khác: nếu xã hội phát triển một cách tự nhiên, các giá trị truyền thống sẽ rất khó bảo tồn, và xu hướng phát triển xã hội sẽ luôn luôn là loại bỏ quá khứ, thế hệ mới sẽ khó có khái niệm về quá khứ, và nếu không có giáo dục thì sẽ không có sự liên tục. Nếu xã hội là dân chủ và mọi người được tự do chọn lựa, thế hệ mới khó có thể nói rõ họ cảm thấy thế nào về quá khứ, và kết quả của sự lựa chọn tự nó đã rõ ràng.  Vậy ai sẽ thực hiện chức năng xã hội này?

Những ai khi nghĩ về sự ổn định và phát triển xã hội, e rằng phải suy nghĩ đầu tiên về vấn đề này.