Tác giả: Vương Hỗ Ninh

Chương 7. Kim tự tháp chính trị

Bài 7. Việc chọn lựa quan chức

Hoa Kỳ có một hệ thống công chức thường trực, trong đó tất cả các viên chức đều phải tham gia kỳ thi công khai. Hệ thống này được cho là phát triển từ hệ thống thi cử triều đình cổ đại của Trung Quốc, mà Anh Quốc là người đầu tiên áp dụng. Tuy nhiên, kỳ thi bát cước cổ đại của Trung Quốc và các kỳ thi triều đình khác rất khác với hệ thống công chức hiện đại.

Hoa Kỳ bắt đầu triển khai hệ thống công chức vào khoảng cuối thế kỷ 19. Trước đó, hệ thống “chiếm dụng ghế” theo đảng chính trị, hay còn gọi là hệ thống “ăn chia quyền lực” của các đảng, nghĩa là sau khi một ứng cử viên của đảng chính trị được bầu làm tổng thống, đảng đó sẽ có cơ hội thăng tiến và những người có vị thế sẽ được hưởng lợi. Hệ thống này có nhiều nhược điểm, dẫn đến tham nhũng quan chức, phe nhóm và kém hiệu quả. Có một câu chuyện kể về một người đàn ông muốn trở thành quan chức chính phủ ở Washington vào thời đó, nhưng không được như ý và cuối cùng đã bắn tổng thống lúc bấy giờ. Sự kiện này được coi là một dấu mốc quan trọng trong việc thực thi hệ thống công chức ở Hoa Kỳ. Vấn đề thực sự không phải là sự bất mãn của kẻ xả súng, mà là hệ thống có thể thích ứng với nhu cầu phát triển xã hội hay không. Đặc điểm cơ bản của hệ thống công chức là tách biệt quan chức chính trị và quan chức hành chính. Các viên chức hành chính không phải do bầu cử mà được tuyển chọn, còn các quan chức chính trị thì do bầu cử và làm việc cùng với các đảng phái chính trị. Viên chức được lựa chọn qua thi cử công khai, có tính cạnh tranh và trung lập về chính trị. Trên thực tế, nhiều người trong số họ không phải quan chức, mà là nhân viên bình thường. Bất cứ ai muốn làm việc trong khu vực công đều phải vượt qua một kỳ thi, một cuộc tuyển dụng công khai hoặc một cuộc bầu cử, để người có năng lực được vào làm việc trong khu vực công và ngăn chặn con đường tham nhũng. Hệ thống này cũng nhằm cân bằng thế lực chính trị của các phe phái.

Vậy hệ thống này hoạt động cụ thể như thế nào? Tôi đã nghiên cứu về chính quyền thành phố Iowa. Iowa City là một thành phố có hệ thống quản lý. Quyền lực cao nhất trong thành phố là Hội đồng thành phố, gồm bảy thành viên, trong đó có một thị trưởng, một vị trí gần như mang tính danh dự. Thị trưởng, John McDonald, điều hành một cửa hàng kính mắt ngay đối diện trường học và thường ngồi bên trong để chỉnh kính cho khách hàng. Ông chỉ đến tòa thị chính khi hội đồng thành phố họp.

Người chịu trách nhiệm về công việc hàng ngày là Quản lý Thành phố. Dưới quyền Quản lý Thành phố có các phòng ban: Phòng Tài chính, Phòng Nhà ở, Phòng Quản lý Cơ sở Công cộng, Phòng Cứu hỏa, Phòng Hợp tác, Phòng Quy hoạch, Phòng Công trình Công cộng, Phòng Giao thông, Phòng Nhân sự, và Phòng Cảnh sát.

Ngoài ra, Quản lý Thành phố không chịu trách nhiệm đối với Giám đốc Thư viện, Thư ký Thành phố, hay Chánh án Thành phố. Quản lý Thành phố thuê gần 500 nhân viên thường trực, bao gồm nhân viên phòng cứu hỏa, cảnh sát và thư viện. Tất cả những ai làm việc trong khu vực công đều được tính vào.

Bên cạnh đó, thành phố cần nhân viên tạm thời, khoảng 300 đến 400 người mỗi năm, như dọn tuyết vào mùa đông, sửa chữa đường sá và cắt cỏ vào mùa hè. Tất cả những người làm việc trong khu vực công, dù là quan chức, nhân viên văn phòng hay công nhân, đều được ghi tên trong danh sách công chức.

Vậy những người này được tuyển dụng từ đâu? Họ được tuyển như thế nào?

Một trợ lý ở phòng nhân sự của thành phố cho biết tất cả các vị trí phải được công khai và mở cho bất cứ ai trong cộng đồng. Phụ nữ, các nhóm thiểu số và người khuyết tật không chỉ không được phân biệt đối xử mà còn được ưu tiên hơn so với dân số chung. Điều này được gọi là Chính sách Ưu tiên (Affirmative Action). Bất cứ ai muốn nhận các vị trí công cộng này đều có thể nộp đơn.

Thành phố làm thế nào để công chúng biết về nhu cầu tuyển dụng? Thành phố phải sử dụng nhiều phương tiện khác nhau, như thông báo trên báo địa phương, bảng tin tuyển dụng đặc biệt, quảng cáo, đăng thông báo trên bảng tin ở các văn phòng thành phố, và dùng cả truyền hình cáp của thành phố. Tôi đã thấy một số thông báo như vậy ngay cửa phòng nhân sự thành phố, mang tên “Thông báo từ Thành phố Iowa.” Có những thông báo tìm người chào đón học sinh khi qua đường, tuyển nhân viên dự bị (thay thế nhân viên có thể nghỉ ốm), nhân viên chương trình, giáo viên dạy trượt tuyết, khoa học và nghệ thuật mẫu giáo, trợ lý thư viện, và trưởng phòng cảnh sát. Các thông báo và quảng cáo tuyển dụng được gửi đi tùy theo cấp bậc công việc; các vị trí thông thường thì gửi trong thành phố, những vị trí quan trọng hơn thì gửi tới các bang, và các vị trí quan trọng nhất như quản lý thành phố và trưởng phòng cảnh sát thì được gửi trên toàn quốc.

Thông báo cần nêu rõ bản chất công việc, nhiệm vụ, nội dung công việc, giờ làm việc, yêu cầu công việc, mức lương, thời gian bắt đầu và thời hạn nhận hồ sơ cho vị trí chính thức cần tuyển dụng.

Hãy cùng xem xét hai thông báo cụ thể.

Trợ lý Chương trình Quỹ Phát triển Cộng đồng:

Hỗ trợ quản lý chương trình Quỹ Phát triển Cộng đồng thông qua việc vượt qua các khó khăn, chuẩn bị hồ sơ xin quỹ, viết báo cáo, soạn thảo văn bản, và chịu trách nhiệm thực hiện các nghiên cứu, bao gồm thiết kế chương trình, thu thập dữ liệu và phân tích kết quả.

Ứng viên bắt buộc phải có bằng thạc sĩ trong các ngành khoa học chính trị, nghiên cứu cộng đồng, nghiên cứu đô thị hoặc các lĩnh vực có liên quan chặt chẽ, đồng thời có ít nhất ba năm kinh nghiệm làm việc trong quản lý và phát triển chương trình, hoặc trong các phòng ban liên quan đến nhà ở đô thị và phát triển cộng đồng.

Bằng thạc sĩ về quản trị công có thể được sử dụng để thay thế cho một năm kinh nghiệm thực tế. Ứng viên cần có kỹ năng giao tiếp bằng lời nói và văn bản xuất sắc, kỹ năng hành chính vững vàng, khả năng giao tiếp hiệu quả với người dân, cùng với kiến thức về các quy định pháp luật ở cấp liên bang, tiểu bang và địa phương.

Trưởng phòng Cảnh sát chịu trách nhiệm quản lý ngân sách hàng năm 3 triệu đô la và quản lý 53 người. Iowa City có khoảng 50.000 dân cùng các thị trấn nhỏ khác.
Ứng viên phải có nhiều năng lực trong công tác cảnh sát như: lập ngân sách, phát triển kế hoạch, lập kế hoạch dài hạn, thực hành lãnh đạo cảnh sát, tôn trọng các quan điểm và ý kiến khác nhau; biết cách đạt mục tiêu và dự đoán các vấn đề; có thể làm lãnh đạo và phối hợp tất cả các thành viên; có thể đề xuất kiến nghị với Quản lý Thành phố, Hội đồng Thành phố; có khả năng giao tiếp với công chúng; có thể làm việc hài hòa với các cơ quan chính phủ khác.

Thành phố cung cấp bảo hiểm y tế 100%, bảo hiểm nha khoa, bảo hiểm nhân thọ, một ngày nghỉ phép mỗi tháng, một ngày nghỉ bệnh mỗi tháng, trợ cấp hưu trí 200 đô la mỗi tháng sau 5 năm làm việc, mức lương từ 39.936 đến 57.429 đô la, có xe công vụ.

Quy trình tuyển chọn có thể gồm: thời hạn nhận hồ sơ đến ngày 31 tháng 1 năm 1989; ứng viên chuẩn bị các tài liệu liên quan; ứng viên cuối cùng sẽ được phỏng vấn và chi phí do thành phố chi trả nhằm kiểm tra các giấy tờ liên quan; phỏng vấn bao gồm đánh giá bởi nhóm chuyên gia cảnh sát và các bên quan tâm khác; kèm theo một kỳ thi do Đại học Iowa tổ chức. Sau vòng sơ tuyển, ứng viên được chọn sẽ được phỏng vấn lại.

Sau khi thông báo rộng rãi, các ứng viên sẽ gửi hồ sơ của họ và phòng nhân sự sẽ thu thập tất cả các đơn đăng ký lại. Khi đến thời gian quy định, một kỳ thi sẽ được tổ chức. Có nhiều loại kỳ thi như phỏng vấn, thi viết và thi thực hành. Phỏng vấn chủ yếu là một nhóm người đánh giá ứng viên, đặt câu hỏi tại chỗ, người được phỏng vấn trả lời rồi nhóm đó chọn ra người phù hợp. Thi viết phức tạp hơn, với đề thi được thiết kế riêng cho từng vị trí. Những kỳ thi chung chung thường không hiệu quả, vì vậy các bài thi đều được thiết kế chuyên biệt theo vị trí. Các kỳ thi bao gồm kiểm tra kiến thức, năng lực và khả năng phản ứng. Các vị trí khác nhau cũng có những yêu cầu đặc biệt, ví dụ như trưởng phòng cảnh sát có thể phải trải qua kiểm tra tâm lý và thể chất để đảm bảo sức khỏe tinh thần bình thường và đủ khả năng thể chất để thực hiện công việc. Với các công việc cụ thể như đánh máy, vận hành máy tính, lái xe dọn tuyết, v.v., người thi chỉ cần thực hiện công việc ngay tại chỗ để đánh giá. Ứng viên tốt nhất sẽ được chọn qua quá trình này.

Tôi đã đọc một đề thi cho trưởng phòng cứu hỏa và nhớ một số câu hỏi như sau:

• Bạn hiểu thế nào về phát triển chính sách? Phát triển chính sách có ý nghĩa gì?
• Có thể lập kế hoạch dài hạn không? Bạn hiểu thế nào về kế hoạch dài hạn?
• Nếu bộ phận bạn lãnh đạo gặp thâm hụt tài chính, bạn sẽ làm gì?
• Bạn có thể huấn luyện lính cứu hỏa không? Bạn huấn luyện họ như thế nào?
• Bạn nghĩ vấn đề khó khăn nhất là gì? Bạn sẽ xử lý nó ra sao?
• Bạn nhìn nhận vai trò của phụ nữ và các nhóm thiểu số trong công việc như thế nào?
  Vân vân, có khoảng 30 câu hỏi. Mỗi người thi phải làm bài kiểm tra, tất nhiên dành cho những vị trí có trách nhiệm nhất định.

Kết quả các kỳ thi sẽ được đánh giá và ứng viên được chọn dựa trên năng lực.

Để ngăn ngừa gian lận, tất cả các vị trí phải được công khai tuyển dụng và không thể do một cá nhân nào đó chỉ định, ngay cả thị trưởng và quản lý thành phố cũng không có quyền này. Thành phố có thỏa thuận với công đoàn rằng trước khi tuyển dụng rộng rãi trong cộng đồng, phải mở cửa cho những người đang làm việc trong thành phố, nếu không có ứng viên phù hợp mới mở rộng tuyển dụng ra cộng đồng. Nhưng quá trình này cũng phải công khai. Không có trưởng phòng ban nào, kể cả quản lý thành phố hay thị trưởng, có quyền bổ nhiệm trực tiếp. Nếu nhiều ứng viên cảm thấy lựa chọn cuối cùng không công bằng, họ có thể khiếu kiện theo hai cách: kiện ra tòa án sẽ xử lý các vụ việc như vậy, hoặc gửi đơn khiếu nại lên Ủy ban Cơ hội Công bằng (Fair Chance Commission), một cơ quan liên bang. Công đoàn cũng đóng vai trò trong việc này. Sự công bằng của quá trình tuyển chọn được đảm bảo nhờ cơ chế đó.

Vì khu vực công phụ thuộc vào tiền thuế của người dân để tồn tại, nên phải chịu sự giám sát của người nộp thuế, và người đóng thuế phải có quyền bình đẳng để cạnh tranh vào các vị trí công. Trong việc tuyển chọn ứng viên, quy định rằng không được xem xét tình trạng hôn nhân, tình trạng con cái, tôn giáo, chủng tộc và lịch sử cá nhân. Chỉ những điều liên quan đến vị trí ứng tuyển mới được xem xét. Không ai bị loại khỏi cuộc thi vì các lý do nêu trên.

Tất nhiên, về mặt lý thuyết, trong thực tế vận hành luôn có những điều không chuẩn mực. Có nhiều thực hành không chính thức. Bất kỳ hệ thống hay quy định nào cũng phải đối mặt với các thách thức này, đặc biệt là trong hệ thống công chức.

Không cần phân tích chi tiết tỷ lệ phần trăm các quy định này được thực hiện thực tế là bao nhiêu. Về mặt lý thuyết, hệ thống này có những ưu điểm:

• Đảm bảo sự ổn định tương đối của hệ thống hành chính.
• Viên chức công trở thành những công nhân lành nghề, không liên quan đến cạnh tranh đảng phái; sự thay đổi chính trị không ảnh hưởng đến họ, và họ có thể quản lý nhất quán mọi mặt của xã hội.
• Đảm bảo cạnh tranh đảng phái diễn ra trôi chảy. Hệ thống hành chính là phần chìm của tảng băng, trong khi cạnh tranh đảng phái là phần nổi trên mặt nước. Nếu cạnh tranh đảng phái gây ra hỗn loạn xã hội thì sẽ không thể thực hiện hiệu quả.
• Bộ máy hành chính là công chức, nền tảng của hệ thống chính trị Mỹ.

Hệ thống này đảm bảo quá trình quản lý xã hội được kỹ thuật hóa. Quản lý xã hội hiện đại đòi hỏi ngày càng nhiều nhân sự kỹ thuật tinh vi và chuyên môn cao, với năng lực không thể thấp hơn kỹ sư và kỹ thuật viên trong các nhà máy; rất nhiều vấn đề là những vấn đề kỹ thuật, và không thể hình thành một đội ngũ kỹ thuật ổn định và hiệu quả nếu tất cả quan chức đều bị cuốn vào vòng xoáy chính trị.

Nó đảm bảo rằng các vị trí sẽ được giao cho những người có nhiều năng lực hơn. Không phải lúc nào họ cũng là người có năng lực nhất, và người có năng lực nhất cũng không phải lúc nào cũng muốn nắm giữ vị trí công vì mức lương thấp hơn so với doanh nghiệp tư nhân. Nhưng vì có sự cạnh tranh, kiểm tra và lựa chọn, nên người được chọn thường có năng lực.

Sự thành công trong quản lý hoặc cai trị của một xã hội nằm ở chỗ xã hội đó có thể kỹ thuật hóa và chuyên nghiệp hóa một phần lớn nhân sự đến mức nào, để họ có thể nghiên cứu và phát triển các lĩnh vực mà họ quản lý một cách ổn định theo thời gian. Đồng thời, mở rộng cơ hội cho những người quan tâm từ xã hội tham gia cạnh tranh, để chọn ra người giỏi nhất thay vì người kém nhất. Phạm vi mở rộng càng lớn thì phạm vi thu thập càng rộng. Giống như radar, quét 360 độ sẽ phát hiện được nhiều mục tiêu hơn quét 180 độ.

Chìa khóa để đạt được sự công khai đầy đủ về các vị trí công là mức độ kỹ thuật hóa của các vị trí đó. Hai yếu tố này bổ trợ và liên quan mật thiết với nhau, và tính hai mặt của chính trị Mỹ nằm ở chỗ, một mặt là tuyển chọn tài năng rộng rãi vào bộ máy công chức, mặt khác là đặt họ dưới sự kiểm soát của các lực lượng chính trị, điều này, một cách hiệu quả, đảm bảo sự cai trị của tầng lớp thống trị.