Trách nhiệm giải trình của chính phủ được hiểu là việc các quan chức nhà nước — bao gồm cả những người được bầu và không được bầu — có nghĩa vụ phải giải thích các quyết định và hành động của mình trước công dân. Trách nhiệm giải trình được thực thi thông qua nhiều cơ chế khác nhau — bao gồm cơ chế chính trị, pháp lý và hành chính — nhằm ngăn ngừa tham nhũng và bảo đảm rằng các quan chức công quyền luôn phải chịu trách nhiệm và duy trì sự tiếp cận với những người mà họ phục vụ. Trong điều kiện thiếu vắng các cơ chế này, tham nhũng có thể phát sinh và lan rộng.

Cơ chế chính trị chủ yếu để bảo đảm trách nhiệm giải trình là các cuộc bầu cử tự do và công bằng. Nhiệm kỳ cố định và các cuộc bầu cử buộc các quan chức được bầu phải chịu trách nhiệm về hiệu quả công tác của mình, đồng thời tạo cơ hội để các ứng cử viên khác đưa ra những lựa chọn chính sách thay thế cho người dân. Nếu cử tri không hài lòng với hiệu quả làm việc của một quan chức, họ có thể bầu người khác thay thế khi nhiệm kỳ kết thúc.

Mức độ mà các quan chức công quyền chịu trách nhiệm chính trị phụ thuộc vào việc họ giữ chức vụ được bầu hay bổ nhiệm, tần suất tái tranh cử, và số nhiệm kỳ mà họ được phép phục vụ.

Các cơ chế pháp lý nhằm bảo đảm trách nhiệm giải trình bao gồm hiến pháp, các đạo luật do cơ quan lập pháp ban hành, sắc lệnh, quy định, bộ quy tắc và các công cụ pháp lý khác, quy định rõ những hành vi mà quan chức nhà nước được phép hoặc không được phép thực hiện, cũng như các phương thức để công dân có thể hành động chống lại những quan chức có hành vi bị coi là không đạt yêu cầu.

Một hệ thống tư pháp độc lập là điều kiện thiết yếu để cơ chế trách nhiệm pháp lý vận hành hiệu quả, đóng vai trò là diễn đàn để công dân khởi kiện chính phủ.

Các cơ chế pháp lý về trách nhiệm giải trình bao gồm:

• Các đạo luật về đạo đức và bộ quy tắc ứng xử đối với quan chức nhà nước, quy định các hành vi không thể chấp nhận được;
• Các quy định về xung đột lợi ích và công khai tài sản, yêu cầu các quan chức phải kê khai nguồn thu nhập và tài sản để công dân có thể đánh giá liệu hành động của họ có bị ảnh hưởng không đúng đắn bởi các lợi ích tài chính hay không;
• Các luật minh bạch (“sunshine laws”), cho phép báo chí và công chúng được tiếp cận các hồ sơ và cuộc họp của chính phủ;
• Các quy định về sự tham gia của người dân, yêu cầu rằng một số quyết định của chính phủ phải có sự đóng góp ý kiến từ công chúng;
• Cơ chế tư pháp cho phép tòa án giám sát hành vi của các quan chức và cơ quan công quyền.
• Các cơ chế trách nhiệm hành chính bao gồm các cơ quan trực thuộc bộ, ngành hoặc các thực hành hành chính nhằm bảo đảm rằng các quyết định và hành động của quan chức công phù hợp với lợi ích của công dân.

Các cơ chế trách nhiệm hành chính bao gồm:

• Các văn phòng thanh tra (ombudsman) của cơ quan, chịu trách nhiệm tiếp nhận và giải quyết khiếu nại của công dân;
• Các kiểm toán viên độc lập, thực hiện việc giám sát việc sử dụng ngân sách công nhằm phát hiện các dấu hiệu sai phạm;
• Các tòa án hành chính, xử lý các khiếu nại của công dân đối với quyết định của cơ quan hành chính;
• Các quy định về đạo đức nhằm bảo vệ những người tố giác sai phạm trong nội bộ chính phủ (whistleblowers) — những cá nhân tố cáo hành vi tham nhũng hoặc lạm quyền — khỏi bị trả thù.

Nguyễn Huy Vũ biên dịch.

Nguồn: Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ. Lưu tại: www.principlesofdemocracy.org