Trong phần lớn lịch sử nhân loại, người cai trị và pháp luật thường đồng nhất với nhau – pháp luật chỉ đơn thuần là ý chí của kẻ cầm quyền. Bước đầu tiên để thoát khỏi chế độ chuyên chế như vậy là khái niệm “cai trị bằng pháp luật”, bao gồm quan niệm rằng ngay cả người đứng đầu cũng phải tuân theo pháp luật và cầm quyền dựa trên các phương tiện hợp pháp. Các nền dân chủ đã tiến xa hơn khi thiết lập nguyên tắc pháp quyền. Mặc dù không có xã hội hay hệ thống chính trị nào hoàn hảo, nguyên tắc pháp quyền bảo vệ các quyền chính trị, xã hội và kinh tế cơ bản, đồng thời nhắc nhở chúng ta rằng chuyên chế và vô pháp không phải là hai lựa chọn duy nhất.

Nguyên tắc pháp quyền khẳng định rằng không một cá nhân nào – dù là tổng thống hay công dân – được đứng trên pháp luật. Chính phủ dân chủ thực thi quyền lực thông qua pháp luật và bản thân chính phủ cũng bị ràng buộc bởi các giới hạn của pháp luật.

Pháp luật phải phản ánh ý chí của nhân dân, chứ không phải là sự tùy hứng của các vị vua, nhà độc tài, tướng lĩnh quân đội, lãnh đạo tôn giáo hay các đảng phái tự phong.

Công dân trong các nền dân chủ chấp hành pháp luật bởi vì họ tuân thủ những quy định do chính họ đặt ra. Công lý đạt được một cách tốt nhất khi pháp luật được xây dựng bởi chính những người chịu sự điều chỉnh của nó.

Dưới nguyên tắc pháp quyền, cần có một hệ thống tòa án độc lập và vững mạnh, có đủ quyền lực, nguồn lực và uy tín để buộc các quan chức chính phủ – kể cả những lãnh đạo cấp cao – phải chịu trách nhiệm trước pháp luật và các quy định quốc gia.

Vì lý do đó, các thẩm phán cần phải được đào tạo chuyên sâu, có tính chuyên nghiệp, độc lập và vô tư. Để thực hiện đúng vai trò cần thiết trong hệ thống pháp lý và chính trị, các thẩm phán phải cam kết với các nguyên tắc của nền dân chủ.

Pháp luật trong một nền dân chủ có thể bắt nguồn từ nhiều nguồn khác nhau: hiến pháp thành văn; luật và quy định hành chính; các giáo lý tôn giáo và đạo đức; cùng với truyền thống và thực hành văn hóa. Dù bắt nguồn từ đâu, pháp luật vẫn phải bao hàm các quy định nhằm bảo vệ quyền và tự do của công dân:

• Theo nguyên tắc bảo vệ bình đẳng trước pháp luật, pháp luật không được áp dụng riêng biệt cho bất kỳ cá nhân hoặc nhóm nào.
• Công dân phải được bảo vệ khỏi việc bắt giữ tùy tiện và việc khám xét nơi ở hoặc tịch thu tài sản một cách vô lý.
• Người bị buộc tội có quyền được xét xử công khai và nhanh chóng, đồng thời có cơ hội đối chất và chất vấn người tố cáo mình. Nếu bị kết án, họ không bị chịu hình phạt tàn bạo hay bất thường.
• Công dân không thể bị buộc phải tự buộc tội. Nguyên tắc này bảo vệ họ khỏi sự cưỡng ép, lạm dụng hoặc tra tấn, đồng thời làm giảm đáng kể nguy cơ cảnh sát sử dụng các biện pháp như vậy.

Nguyễn Huy Vũ biên dịch.

Nguồn: Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ. Lưu tại: www.principlesofdemocracy.org