Lời giới thiệu của giáo sư Stephen B. Young, Giám đốc Điều hành Toàn cầu, Caux Round Table vì Chủ nghĩa Tư bản Đạo đức:
Một Trường Hợp Nghiên Cứu Thú Vị Từ Việt Nam
Bài bình luận dưới đây trình bày một nghiên cứu tình huống về sự căng thẳng giữa chủ nghĩa tư bản đạo đức (Moral Capitalism) và chủ nghĩa tư bản thân hữu (Crony Capitalism) tại một quốc gia đang phát triển – Việt Nam.
Đặc điểm cốt lõi của chủ nghĩa tư bản thân hữu là sự can thiệp của quyền lực chính trị vào các quyết định kinh doanh, như một dạng “tài sản xám”. Tài sản mà doanh nghiệp “mua” từ giới thân hữu không phải là đất đai, lao động, vốn hay nguyên liệu thô – mà là sự cho phép được hoạt động.
Sự cho phép này đôi khi là giấy phép chính thức từ cơ quan công quyền, được “mua” một cách hợp pháp hoặc tham nhũng. Nhưng đôi khi, nó lại là một sự cho phép phi chính thức, nằm ngoài tầm nhìn của công chúng và thị trường – đó có thể là cam kết cá nhân nhằm thao túng quyền lực chính trị để ủng hộ doanh nghiệp, hoặc ngăn chặn quyền lực chính trị can thiệp vào doanh nghiệp đó.
Các nhà kinh tế học gọi cơ chế này là “thu tô” (rent-extraction). Những người sử dụng quyền lực – hợp pháp hay bất hợp pháp – để trục lợi từ hoạt động thu tô, được gọi là “kẻ tìm kiếm tô lợi” (rent-seekers).
Các hành vi tìm kiếm tô lợi và thu tô như vậy vi phạm các nguyên tắc và chuẩn mực của chủ nghĩa tư bản đạo đức và chính phủ đạo đức, nơi mà chức vụ công được coi là một sự ủy thác để phục vụ lợi ích chung của cộng đồng.
Bài bình luận lập luận rằng, trong bối cảnh Việt Nam ngày nay, những gì được sản xuất ở Việt Nam – “Made in Vietnam” – không nên bị lợi dụng để tài trợ cho hành vi trục lợi của bất kỳ ai. Doanh nhân Trung Quốc không nên được phép “mua quyền” sản xuất hàng hóa Trung Quốc tại Việt Nam rồi gắn nhãn “hàng Việt” – như thể đó là thành quả của lao động và kỹ năng người Việt.
Bài bình luận đặt ra câu hỏi: Vì sao những người có quyền lực lại thúc đẩy việc bán những sản phẩm này mà không phải sản phẩm khác? Ai sẽ bù đắp cho họ về nỗ lực đó?
Nếu những công ty được họ chống lưng chiếm được thế độc quyền hoặc thị phần áp đảo, thì họ có thể buộc người dân Việt Nam phải mua hàng hóa với giá độc quyền – tức là trả “tiền tô” cho những người đang nắm quyền.
Dưới đây là toàn văn bài bình luận.
——
HÀNG VIỆT, XE VIỆT VÀ CÂU CHUYỆN ÉP DÂN “YÊU” VƯỢNG VIN
Tác giả: Trần Trung Thực
Hàng Việt là gì? Đó lẽ ra phải là những sản phẩm do người Việt làm ra, mang hàm lượng trí tuệ và giá trị lao động của người Việt, phục vụ lợi ích cộng đồng người Việt, hướng đến sự phát triển độc lập – tự chủ – bền vững của quốc gia. Nhưng tiếc thay, trong bối cảnh hiện nay, khái niệm “Hàng Việt” đang bị thu hẹp và thậm chí bóp méo, khi người ta không còn mặn mà với việc nâng đỡ các sản phẩm nội địa đại chúng, mà thay vào đó, dồn mọi nguồn lực – cả truyền thông, chính sách và thậm chí là các hình thức “cưỡng bức ngầm” – để cổ vũ cho một hình mẫu: xe điện Việt Vin.
Câu hỏi đặt ra là: Tại sao tại thời điểm này, người ta không còn nói nhiều về “hàng Việt” – vốn là một khái niệm bao trùm và mang tính toàn dân – mà lại chỉ chăm chăm cổ vũ cho một dòng sản phẩm rất đặc thù và xa xỉ với đại đa số dân nghèo: xe điện của Vingroup?
Từ chiếc xe 3 triệu đến xe 30-40 triệu – sự áp đặt không cần che đậy.
Hãy nhìn vào thực tế: phần lớn người lao động, sinh viên, công nhân, tiểu thương ở Việt Nam vẫn đang sống nhờ vào những chiếc xe máy truyền thống – loại xe có giá chỉ từ 3-5 triệu đồng (mua cũ), dễ sửa chữa, dễ vận hành, linh hoạt với địa hình và điều kiện thu nhập của đại đa số. Thế nhưng, trong thời đại gian gần đây, một chiến dịch truyền thông quy mô lớn đã được triển khai, cổ vũ hết mình cho xe điện “Việt”, với hình ảnh sang trọng, sạch sẽ, công nghệ cao – nhưng đi kèm với mức giá 30-40 triệu đồng, chưa kể pin, bảo trì, sạc điện…
Kèm theo đó là các đề xuất, lộ trình “cấm xe xăng”, “thu hồi xe cũ”, “tăng thuế bảo vệ môi trường”, và mới đây là Nghị quyết 68. Thúc đẩy giao thông xanh, giảm ô nhiễm là điều đúng. Nhưng tại sao chỉ một loại hình xe điện – vốn do một tập đoàn lớn sản xuất – lại được mặc nhiên coi là “biểu tượng quốc gia”, là “giấc mơ Việt”, là con đường duy nhất?
Thậm chí,
Lobby chính sách – hay là can thiệp thô bạo vào thị trường?
Câu chuyện ở đây không còn là tự do thị trường nữa. Khi chính sách bắt đầu bị thiết kế theo hướng “dọn đường” cho một nhóm sản phẩm cụ thể, thì chúng ta cần lên tiếng. Việc ai đó có thể vận động hành lang (lobby) là điều không mới trên thế giới. Nhưng khi lobby biến thành sự cưỡng ép người dân – bằng cách tạo áp lực về chính sách, thổi phồng truyền thông, và làm nghèo đi các lựa chọn – thì ranh giới giữa phát triển công nghiệp và độc quyền lợi ích đã bị xóa mờ.
Ai đứng sau các tiếng nói như Trần Đình Thiên?
Gần đây, ông Trần Đình Thiên – người từng mang tiếng “Trần Huyên Thuyên” vì những phát ngôn thiên về xu hướng cổ vũ nhóm lợi ích – lại tiếp tục đưa ra phát ngôn đầy tranh cãi: cổ súy mạnh mẽ cho xe điện Việt và cho rằng đây là con đường tất yếu. Vậy đằng sau những lời có cánh ấy là ai? Có phải là sự đồng hành vô điều kiện vì quốc gia, hay là một mắt xích trong hệ thống vận động chính sách có định hướng? Một người từng là cố vấn cho Chính phủ, liệu có đang sử dụng ảnh hưởng của mình để làm lợi cho một nhóm cụ thể?
Người dân cần được giải thích rõ: các phát ngôn ấy đại diện cho chính phủ, hay chỉ là quan điểm cá nhân của một học giả có “lịch sử huyên thuyên”?
Tự do lựa chọn – quyền tối thiểu của người tiêu dùng
Hãy nhớ: xe điện, dù sạch đến đâu, vẫn là một sản phẩm tiêu dùng. Và người dân có quyền lựa chọn. Không thể viện lý do bảo vệ môi trường để áp đặt một sản phẩm với giá cao lên đầu người nghèo. Nếu muốn thúc đẩy xe điện, hãy làm nó rẻ đi, dễ tiếp cận hơn, chứ không phải biến nó thành “tình yêu bắt buộc”.
Yêu nước không đồng nghĩa với yêu xe của một tập đoàn. Yêu Việt Nam không đồng nghĩa với việc thần thánh hóa Vượng Vin.
Chúng ta cần một chiến lược dài hơi cho “Hàng Việt” – nơi cả nông dân, công nhân, doanh nghiệp nhỏ đều được tham gia. Đừng để khẩu hiệu “Người Việt dùng hàng Việt” trở thành “Người Việt buộc phải dùng hàng của Vượng Vin” dưới một hình thức mềm mại mà đầy tính thao túng.
Tạm kết
Thưa ông Trần Đình Thiên, thưa các nhà cố vấn, thưa những ai đang nắm giữ quyền lực truyền thông và chính sách: xin hãy để người dân được sống với những gì họ chọn – nếu xe điện thực sự tốt, thị trường sẽ lựa chọn. Nhưng nếu nó chưa phù hợp với thu nhập, hạ tầng và nguyện vọng của đại đa số – thì xin đừng cưỡng bức tình yêu ấy. “Yêu nhau mà lại bằng mười hại nhau” – chính là như đấy, thưa ngài “Cố Vấn!
Bản tiếng Anh đã được đăng trên: Caux Round Table vì Chủ nghĩa Tư bản Đạo đức.