Tại sao Bắc Kinh không thể vượt qua tình trạng dư thừa công suất.

Tác giả: Lizzi C. Lee

Biên dịch: Phong trào Duy Tân.

Nguồn: Lizzi C. Lee, “The China Model’s Fatal Flaw,” Foreign Affairs, 21/10/2025.

Vai trò của Trung Quốc với tư cách là “công xưởng của thế giới” — sản xuất và xuất khẩu hàng hóa đi khắp toàn cầu — đã bước sang một giai đoạn mới. Trong thập niên vừa qua, Trung Quốc đã nỗ lực đáng kể nhằm nâng cao vị thế của ngành sản xuất trong chuỗi giá trị toàn cầu, qua đó tạo ra một làn sóng sản phẩm công nghệ xanh giá rẻ, bao gồm xe điện, pin và tấm pin năng lượng mặt trời. Hiện nay, Trung Quốc đã sản xuất các mẫu xe điện có giá dưới 10.000 USD — trong khi hầu hết các mẫu xe giá rẻ tại Hoa Kỳ có giá khởi điểm khoảng 30.000 USD — và chiếm khoảng 80% chuỗi cung ứng năng lượng mặt trời toàn cầu.

Tuy nhiên, thay vì hoan nghênh làn sóng sản phẩm năng lượng tái tạo này, hai thị trường tiêu dùng lớn nhất thế giới lại lên án các mặt hàng nhập khẩu từ Trung Quốc như một mối đe dọa mang tính cơ cấu đối với cạnh tranh công bằng. Tháng 5 năm 2024, chính quyền Tổng thống Biden đã áp dụng mức tăng thuế quan lên tới 100% đối với nhiều loại hàng hóa Trung Quốc, với lý do đây là biện pháp phòng vệ trước việc Bắc Kinh “làm tràn ngập thị trường toàn cầu bằng hàng xuất khẩu với giá thấp do can thiệp.” Ủy ban châu Âu cũng có động thái tương tự, họ áp thuế đối với xe điện Trung Quốc vào tháng 10 năm 2024 và cho rằng các “khoản trợ cấp không công bằng bởi chính phủ” của Trung Quốc đang gây ra “nguy cơ thiệt hại kinh tế” cho các nhà sản xuất trong Liên minh châu Âu. Bất kể hiệu quả thực tế của các biện pháp thương mại này ra sao, thông điệp đã trở nên rõ ràng: Trung Quốc sản xuất nhiều hơn mức mà thế giới có thể hấp thụ.

Dĩ nhiên, căng thẳng này không phải là điều mới mẻ. “Tình trạng dư thừa công suất” của Trung Quốc — thuật ngữ chỉ việc sản xuất vượt quá nhu cầu — từ lâu đã là nguyên nhân khiến các chính phủ khác phàn nàn. Trước đây, Trung Quốc từng sản xuất dư thừa thép, than, xi măng và các loại hàng hóa khác, gây sức ép lên các đối thủ cạnh tranh ở nơi khác và kéo giá toàn cầu xuống mức không có lợi nhuận. Xu hướng dư thừa công suất của Trung Quốc thường được quy cho sự mất cân đối cơ bản trong nền kinh tế: mức trợ cấp của chính phủ và đầu tư vào sản xuất cùng cơ sở hạ tầng cao bất thường so với các nền kinh tế phát triển khác, trong khi tiêu dùng hộ gia đình tính theo tỷ trọng GDP lại thấp một cách bất thường. Nói một cách đơn giản, Trung Quốc thiếu hụt nhu cầu nội địa đủ lớn để hấp thụ sản lượng từ các nhà máy trong nước, dẫn đến tình trạng dư thừa xuất khẩu.

Tuy nhiên, làn sóng phát triển công nghệ xanh hiện nay của Trung Quốc đang phơi bày một khía cạnh nghiêm trọng và mang tính hệ thống hơn trong cơ cấu chính trị – kinh tế của nước này. Thực tế, tình trạng dư thừa công suất của Trung Quốc ngày nay không bắt nguồn từ sự bão hòa của nhu cầu trong nước hay do mức trợ cấp quá mức. Hãy xem xét ngành năng lượng mặt trời: nhu cầu lắp đặt trong nước vẫn đang tăng mạnh. Chỉ riêng năm 2024, Trung Quốc đã lắp đặt 277 gigawatt công suất năng lượng mặt trời mới — hơn gấp đôi tổng công suất tích lũy từng được lắp đặt tại Hoa Kỳ — và năm 2025 dự kiến sẽ đạt hoặc vượt con số đó. Đồng thời, quan niệm cho rằng các khoản trợ cấp đang duy trì đà tăng trưởng của ngành năng lượng mặt trời Trung Quốc đã trở nên lỗi thời; chính phủ trung ương Trung Quốc đã chấm dứt trợ cấp cho ngành này từ năm 2021. Trong khi đó, ở các lĩnh vực xe điện và pin, nhu cầu của người tiêu dùng Trung Quốc vẫn đang tăng mạnh, và các chương trình trợ cấp trực tiếp khi mua hàng cũng đã được loại bỏ.

Thách thức thực sự, do đó, không nằm ở nhu cầu nội địa yếu hay các khoản hỗ trợ nhà nước quá mức, mà ở sự bùng nổ nguồn cung một cách phi thường và dường như khó kiểm soát — một hiện tượng mà Bắc Kinh đang vật lộn để kiềm chế. Kể từ giữa năm 2024, các cơ quan trung ương của Trung Quốc đã liên tục cảnh báo về tình trạng “mở rộng mù quáng” trong các lĩnh vực năng lượng mặt trời, pin và xe điện. Mùa hè năm nay, sau khi một cuộc chiến giá khốc liệt trong ngành năng lượng mặt trời khiến giá giảm khoảng 40% so với cùng kỳ năm trước, các nhà lãnh đạo Trung Quốc đã chỉ đạo giới chức xử lý tình trạng dư thừa công suất và hiện tượng định giá “phi lý” trong các ngành công nghiệp chủ chốt, bao gồm năng lượng mặt trời. Ngay sau đó, các quan chức cấp cao đã tổ chức cuộc họp với các lãnh đạo doanh nghiệp nhằm kêu gọi các công ty hạn chế chiến tranh giá cả và tăng cường quy định trong ngành.

Tuy nhiên, những nỗ lực của Bắc Kinh khó có thể giải quyết được vấn đề một cách căn bản. Khác với các giai đoạn dư thừa công suất trước đây, các tác nhân chính hiện nay chủ yếu là doanh nghiệp tư nhân, chứ không phải doanh nghiệp nhà nước. Nếu Bắc Kinh can thiệp bằng cách buộc các doanh nghiệp sáp nhập hoặc đóng cửa nhà máy, điều đó có thể gây ra thất nghiệp và làm đình trệ các động lực tăng trưởng địa phương vốn đang phụ thuộc vào những ngành này. Hơn nữa, xuất khẩu hiện là một trong số ít điểm sáng còn lại trong bức tranh tăng trưởng GDP đang chững lại của Trung Quốc. Nếu chính phủ thực sự hạn chế sản xuất và xuất khẩu, điều đó có thể gây tổn hại nghiêm trọng đến toàn bộ nền kinh tế.

Vấn đề cốt lõi nằm ở chỗ: bằng cách ưu tiên tốc độ và quy mô thay vì năng suất và khả năng khác biệt hóa, cơ chế vận hành nội tại của nền kinh tế chính trị Trung Quốc đã khuyến khích các doanh nghiệp sản xuất vượt mức cần thiết. Mặc dù đây luôn là hệ quả có thể dự đoán của hệ thống chính trị – tài chính Trung Quốc, nhưng trong phần lớn thời kỳ tăng trưởng ngoạn mục của quốc gia này, các khiếm khuyết đó vẫn được kiềm chế ở mức độ nhất định. Tuy nhiên, kể từ năm 2020, những biến động trong nền kinh tế — bao gồm sự sụp đổ của thị trường bất động sản và các biện pháp siết chặt đối với khu vực tư nhân cũng như hoạt động đầu tư — đã làm trầm trọng thêm các động lực cơ cấu dẫn đến tình trạng dư thừa công suất.

Hệ quả không chỉ là tổn hại đối với quan hệ thương mại của Trung Quốc, mà còn là sự sụt giảm mạnh trong lợi nhuận doanh nghiệp, áp lực giảm phát đáng kể và những hạn chế đối với đổi mới sáng tạo. Theo thời gian, các cuộc chiến giá cả khốc liệt này còn lan sang thị trường lao động, khiến doanh nghiệp đóng băng tiền lương hoặc cắt giảm việc làm, từ đó làm suy yếu tiêu dùng hộ gia đình, làm sâu sắc thêm tình trạng suy giảm cơ cấu của nền kinh tế và khiến tăng trưởng ngày càng khó duy trì. Nếu không có những cải cách đáng kể, Trung Quốc có nguy cơ lặp lại những sai lầm trong quá khứ khi tìm cách tiến xa hơn trong chuỗi giá trị, vươn tới các lĩnh vực công nghệ cao như trí tuệ nhân tạo và công nghệ sinh học — và hậu quả tiềm tàng đối với nền kinh tế có thể còn nghiêm trọng hơn.

NHÀ QUẢN THUẾ

Xu hướng sản xuất dư thừa của Trung Quốc bắt nguồn từ một yếu tố tưởng chừng không liên quan: hệ thống đánh giá và thăng tiến trong Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ). Trong bộ máy quan liêu của ĐCSTQ, các quan chức địa phương được đánh giá chủ yếu dựa trên khả năng thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, tạo việc làm và đóng góp ngân sách thuế. Tuy nhiên, sắc thuế lớn nhất của Trung Quốc — thuế giá trị gia tăng (VAT) — lại được chia đều giữa chính quyền trung ương và chính quyền địa phương nơi hàng hóa hoặc dịch vụ được sản xuất, chứ không phải nơi chúng được tiêu thụ. Bởi hệ thống này phân bổ nguồn thu thuế theo địa điểm sản xuất, nó khuyến khích các địa phương mở rộng quy mô công nghiệp để gia tăng nguồn thu. Các quan chức địa phương tìm cách giữ lại càng nhiều hoạt động sản xuất ở thượng nguồn và hạ nguồn càng tốt nhằm mở rộng cơ sở thuế của họ. (Ngược lại, trong hệ thống thuế của Hoa Kỳ, phần lớn cơ sở thuế doanh nghiệp được phân bổ theo nơi có khách hàng của doanh nghiệp, thay vì nơi sản xuất hàng hóa, khiến nguồn thuế được phân bố đồng đều hơn giữa các khu vực pháp lý.)

Chính đặc điểm này của hệ thống thuế Trung Quốc đã lý giải sự phổ biến của các cụm công nghiệp “toàn chuỗi” (full stack) trên khắp đất nước: các dây chuyền lắp ráp xe điện được đặt gần các cơ sở sản xuất pin, còn các nhà máy sản xuất tấm pin năng lượng mặt trời được tích hợp chặt chẽ với các nhà cung cấp nguyên vật liệu và linh kiện.

Hệ thống này trên thực tế khuyến khích các lãnh đạo cấp tỉnh và thành phố hành xử như những nhà đầu tư công nghiệp hoặc quỹ đầu tư mạo hiểm. Trong nhiều trường hợp, cách tiếp cận này đã mang lại hiệu quả đáng kể. Trong thập niên qua, thành phố Hợp Phì (Hefei) — thủ phủ của tỉnh An Huy — đã đầu tư khoảng 25 tỷ USD vốn nhà nước vào nhiều doanh nghiệp đang gặp khó khăn, bao gồm hãng sản xuất xe điện Nio và nhà sản xuất màn hình phẳng BOE, và thu được kết quả ấn tượng. Bằng việc đóng vai trò là nhà đầu tư sớm và chấp nhận rủi ro ban đầu, Hợp Phì đã kích thích khoảng 96 tỷ USD vốn đầu tư tiếp theo và tạo ra khoảng 9 tỷ USD doanh thu thuế. “Mô hình Hợp Phì” kể từ đó đã được nhiều địa phương khác học tập, với các tỉnh thành đua nhau xây dựng những cụm công nghiệp của riêng mình.

Tuy nhiên, thành công của Hợp Phì phụ thuộc vào những điều kiện đặc thù—cụ thể là thành phố này đã đầu tư vào các công ty đã tương đối trưởng thành. Khi các tỉnh khác cố gắng sao chép mô hình này, đặc biệt là trong các lĩnh vực công nghệ cao mà Bắc Kinh đã thể hiện sự hỗ trợ, họ thường thiếu nền tảng tương tự; kết quả là, nhiều dự án đã không đạt kỳ vọng, gây căng thẳng tài chính cho chính quyền địa phương. Tuy nhiên, các quan chức tỉnh vẫn tiếp tục đổ xô vào những ngành công nghiệp này, vì các khoản trợ cấp được chỉ định từ chính phủ trung ương thực tế đã biến Bắc Kinh thành một đồng tài trợ. Các tỉnh đổ vốn đối ứng, cung cấp đất đai và dịch vụ tiện ích với giá ưu đãi, và đảm bảo phê duyệt nhanh chóng các quy định để đảm bảo nhận được tiền từ Bắc Kinh và đủ điều kiện nhận hỗ trợ từ chính phủ trung ương. Sau khi Bắc Kinh công bố Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 vào năm 2011, trong đó xác định xe điện, tấm pin năng lượng mặt trời và pin là “các ngành công nghiệp chiến lược mới nổi,” các kế hoạch 5 năm của các tỉnh bắt đầu giống hệt nhau, mỗi tỉnh đều hứa hẹn sẽ xây dựng những cụm công nghiệp tương tự trong các ngành công nghiệp tương tự. Đây là kết quả hợp lý của một hệ thống thuế và trợ cấp khuyến khích quy mô thay vì sự lựa chọn có tính chọn lọc.

Tuy nhiên, trong phần lớn ba thập kỷ qua, các động lực hành chính thúc đẩy hệ thống sao chép này đã được giảm bớt nhờ vào vai trò của thị trường bất động sản trong nền kinh tế chính trị của Trung Quốc. Do nhà nước sở hữu tất cả đất đai đô thị tại Trung Quốc và cho các nhà phát triển bất động sản thuê, các quan chức địa phương đã dựa vào việc bán đất để cung cấp một phần ba hoặc hơn vào ngân sách của họ—điều này có nghĩa là họ không phải tập trung hoàn toàn vào việc thu hút đầu tư công nghiệp. Phát triển đất đai là động lực chính của tăng trưởng và ngân sách địa phương. Tuy nhiên, vào năm 2021–2022, bong bóng bất động sản của Trung Quốc đã vỡ; Evergrande, một trong những nhà phát triển lớn nhất của quốc gia này, đã vỡ nợ với hơn 300 tỷ USD nợ và tiến hành thủ tục thanh lý. Các chính quyền địa phương chứng kiến doanh thu từ bán đất giảm mạnh từ 1,3 nghìn tỷ USD vào năm 2021 xuống còn 670 tỷ USD vào năm 2024.

Cùng lúc đó, khi Bắc Kinh thắt chặt giám sát các công cụ tài chính đã dẫn đến bong bóng này ngay từ đầu—như trái phiếu đặc biệt và các khoản vay ngắn hạn—chính quyền địa phương đã rơi vào tình trạng không còn cách nào để lấp đầy khoảng trống ngân sách của mình. Với không gian tài chính bị hạn chế nghiêm trọng, việc mở rộng công suất công nghiệp trở thành công cụ cuối cùng mà các quan chức địa phương có thể sử dụng để đảm bảo tăng trưởng, tạo ra việc làm mới và mở rộng cơ sở thuế. Đối với những quan chức hành chính ngại rủi ro rằng đang đối mặt với một cuộc khủng hoảng tài chính sắp xảy ra, sự lựa chọn an toàn nhất là tham gia vào xu hướng này.

CHO TÔI THẤY TIỀN

Cũng giống như cấu trúc của hệ thống thuế Trung Quốc giúp giải thích vì sao công suất sản xuất ở đây lại mở rộng nhanh chóng, cấu trúc của hệ thống tài chính quốc gia này cũng giúp lý giải tại sao công suất đó lại thường xuyên bị trùng lặp và kém hiệu quả. Cứ liên tục như vậy, dòng tín dụng củng cố cùng một khuynh hướng—xây dựng nhanh, xây dựng dễ nhìn thấy, và xây dựng với sự hậu thuẫn của nhà nước.

Hệ thống ngân hàng do nhà nước chi phối của Trung Quốc từ lâu đã ưu tiên những dự án hữu hình được chính phủ bảo trợ hơn là các dự án tư nhân có mục tiêu trả lợi nhuận dài hạn hoặc mang tính rủi ro cao, như phát triển dược phẩm và các ngành công nghệ sinh học khác. Các ngân hàng Trung Quốc thường phải tuân thủ những quy định nghiêm ngặt về cho vay và đầu tư, do đó họ thích cho vay vào các dự án ít rủi ro, có tài sản vật chất làm tài sản thế chấp và đã có giấy phép quy định cũng như sự bảo trợ của chính phủ. Từ góc độ quản lý rủi ro, sở thích này là có thể hiểu được. Tuy nhiên, kết quả là một hệ thống chuyển hướng nguồn vốn khan hiếm vào các nhà máy, dây chuyền sản xuất và cơ sở hạ tầng vật lý, vốn thường chỉ mang lại lợi nhuận tương đối thấp.

Đây là một trong những lý do giải thích tại sao, trong một thời kỳ trước đây, Trung Quốc đã trở thành quốc gia thống trị ngành sản xuất toàn cầu các mặt hàng như quần áo, đồ chơi và điện tử—và tại sao, ngày nay, nước này lại thống trị các ngành xe điện, tấm pin năng lượng mặt trời và pin. Tuy nhiên, hậu quả của việc này là một nền kinh tế có tốc độ xây dựng vượt trội, nhưng lợi nhuận lại luôn mỏng manh. Khi nhu cầu giảm sút hoặc thị trường trở nên bão hòa, các công ty buộc phải giảm giá và mở rộng xuất khẩu để duy trì sản xuất, điều này càng làm suy yếu tỷ suất lợi nhuận của họ. Các nhà sản xuất ô tô của Trung Quốc, chẳng hạn, đã chứng kiến tỷ suất lợi nhuận trung bình giảm từ 5,0% vào năm 2023 xuống còn 4,4% vào năm 2024, khi họ đua nhau chiếm thị phần thông qua các đợt giảm giá mạnh.

Tỷ suất lợi nhuận liên tục thấp cũng có nghĩa là các công ty không có đủ tiền mặt để tái đầu tư vào phát triển sản phẩm và tuyển dụng lao động; điều này lại khiến tăng trưởng thu nhập hộ gia đình và nhu cầu tiêu dùng bị kìm hãm. Theo cách này, tình trạng dư thừa công suất không chỉ là một vấn đề ngành mà còn trở thành yếu tố kéo nền kinh tế Trung Quốc nói chung, tạo ra một vòng luẩn quẩn của lợi nhuận thấp, đầu tư yếu, tạo việc làm chậm và nhu cầu tiêu dùng yếu ớt kéo dài.

Tuy nhiên, các công ty hiếm khi hoàn toàn đóng cửa hoạt động, bởi vì các ngân hàng được chính phủ hỗ trợ thường xuyên gia hạn các khoản vay hiện có để các công ty này có vẻ vẫn có khả năng thanh toán trên giấy tờ. Theo cách này, ngay cả khi các công ty này chỉ đang trả lãi vay mà không tạo ra lợi nhuận mạnh mẽ, các ngân hàng cũng tránh được việc phải ghi nhận tổn thất ngay lập tức—và tránh khả năng góp phần vào sự sụp đổ của một nhà tuyển dụng lớn tại địa phương. Tín dụng tiếp tục đổ vào những ngành và công ty “xác sống” này, dù năng suất của chúng đang giảm sút, trong khi chúng lại kéo nền kinh tế rộng lớn hơn xuống theo thời gian.

Trong khi đó, các doanh nghiệp tư nhân không theo đuổi ngành nghề được chính phủ bảo trợ từ lâu đã gặp khó khăn trong việc tiếp cận tín dụng ngân hàng giá rẻ, điều này có nghĩa là họ phải tìm nguồn vốn từ các kênh không phải ngân hàng có chi phí cao, chẳng hạn như vốn đầu tư mạo hiểm, vốn cổ phần tư nhân và phát hành cổ phiếu ra công chúng. Những kênh này đã giúp thúc đẩy phần lớn sự tăng trưởng kỷ lục của Trung Quốc trong hai thập kỷ đầu của thế kỷ 21: tính đến tháng 10 năm 2020, có 217 công ty Trung Quốc niêm yết trên các sàn giao dịch lớn của Mỹ với tổng giá trị thị trường lên tới 2,2 nghìn tỷ USD, cho thấy mức độ sâu rộng mà các công ty tư nhân Trung Quốc đã khai thác từ các thị trường cổ phiếu toàn cầu. Các nền tảng đầu tư mạo hiểm hàng đầu cũng đã mở rộng mạnh mẽ. Ví dụ, chi nhánh Sequoia tại Trung Quốc (nay là HongShan) đã hỗ trợ hàng trăm công ty tư nhân, trong đó có những câu chuyện thành công nổi bật nhất của Trung Quốc, như công ty truyền thông xã hội ByteDance và nền tảng vận tải Didi.

Tuy nhiên, trong năm năm qua, các doanh nghiệp tư nhân đã chứng kiến các lựa chọn tài chính ngày càng khan hiếm. Bắt đầu từ cuối năm 2020, Bắc Kinh đã tiến hành một chiến dịch mạnh mẽ chống lại các nền tảng công nghệ, dạy thêm tư nhân và các ngành công nghiệp tăng trưởng cao khác, những lĩnh vực trước đây thu hút lượng lớn vốn đầu tư mạo hiểm. Điều này đã tạo ra một hiệu ứng làm chùn bước. Các nhà đầu tư đột ngột nhận ra rằng toàn bộ ngành công nghiệp có thể bị đảo lộn chỉ trong một đêm do các quyết định hành chính. Sự bất ổn này khiến các nhà đầu tư tư nhân trở nên thận trọng hơn, và nhiều người bắt đầu rút lại vốn. Trong quý đầu tiên của năm 2024, các công ty tư nhân tại khu vực Greater China (bao gồm Trung Quốc đại lục, Hồng Kông, Ma Cao và Đài Loan) chỉ huy động được 12 tỷ USD, giảm 42% so với quý trước đó. (Sự giảm sút toàn cầu trong cùng kỳ chỉ là 12%.) Các công ty đầu tư mạo hiểm nước ngoài cũng đã rút lui, với đầu tư xuyên biên giới vào Trung Quốc giảm mạnh từ 67 tỷ USD trong năm 2021 xuống chỉ còn 19 tỷ USD vào năm 2023. Các nhà đầu tư Mỹ, đặc biệt, vắng mặt trong các giao dịch lớn nhất.

Đảng Cộng sản Trung Quốc (ĐCSTQ) đã cố gắng lấp đầy khoảng trống tài chính này, nhưng chưa đạt được kết quả. Các số liệu chính thức, chẳng hạn, cho thấy từ năm 2023 đến 2024, số dư trung bình của các khoản vay bao trùm cho các doanh nghiệp nhỏ và siêu nhỏ là khoảng 67.000 USD, gần như không đủ để đáp ứng nhu cầu vốn lưu động của hầu hết các khoản vay này, huống chi là các dự án đổi mới sáng tạo dài hạn, vốn có tiềm năng mang lại lợi nhuận bền vững và chất lượng cao. (So với đó, trong năm tài chính 2024, chương trình cho vay 7(a) nổi bật của Cơ quan Quản lý Doanh nghiệp Nhỏ Hoa Kỳ đã cung cấp mức tài trợ trung bình là 448.400 USD.) Các doanh nghiệp tư nhân cũng vẫn phải đối mặt với chi phí vay cao hơn đáng kể so với các doanh nghiệp nhà nước.

Những nỗ lực của Bắc Kinh trong việc lấp đầy khoảng trống vốn đầu tư mạo hiểm và cổ phần tư nhân bằng các quỹ hỗ trợ từ nhà nước cũng đã tỏ ra vụng về, vì chúng phụ thuộc vào các phương tiện tài chính yêu cầu các cam kết bảo đảm, bao gồm các điều khoản mua lại khắt khe và tập trung vốn vào một vài ngành nhất định. Các quan chức quản lý các quỹ này cũng ngần ngại thực hiện các khoản đầu tư mạo hiểm lớn vì bất kỳ thất bại nào cũng có thể bị xem là lãng phí tiền công—hoặc tệ hơn, là tham nhũng. Ngay cả trong những ngành chiến lược như bán dẫn và công nghệ sinh học, các công ty tư nhân Trung Quốc muốn đổi mới sáng tạo cũng gặp khó khăn trong việc tiếp cận vốn. Mặc dù động lực gần đây của Bắc Kinh nhằm thúc đẩy “những lực lượng sản xuất chất lượng mới”—những ngành mà Trung Quốc coi là động lực tăng trưởng tiếp theo—là thực sự đầy tham vọng về mặt chính trị, nhưng lại thiếu mạnh mẽ trong hỗ trợ tài chính cho khu vực tư nhân.

THẤT BẠI LẠI THĂNG TIẾN

Những động lực định hình hành vi của chính quyền địa phương và các tổ chức tài chính cũng ảnh hưởng đến các doanh nghiệp. Trong những ngành bị cạnh tranh gay gắt nhất của Trung Quốc, các nhà doanh nghiệp hoạt động trong một khuôn khổ cực kỳ lý tính: sao chép nhanh chóng, mở rộng quy mô càng nhanh càng tốt, và định giá một cách quyết liệt.

Các nhà doanh nghiệp có xu hướng sao chép lẫn nhau một phần lớn vì gánh nặng thuế và các khoản đóng góp vô cùng cao ở Trung Quốc làm nản lòng việc chấp nhận rủi ro. Các công ty Trung Quốc không chỉ phải trả thuế cao mà còn phải đóng góp bắt buộc vào các quỹ hưu trí, bảo hiểm y tế, bảo hiểm thất nghiệp và quỹ nhà ở. Theo dữ liệu từ Ngân hàng Thế giới và PwC, tỷ lệ thuế và đóng góp tổng cộng đối với một doanh nghiệp vừa và nhỏ điển hình ở Trung Quốc là 59,2% lợi nhuận vào năm 2019. (Trong khi đó, ở Hoa Kỳ, tỷ lệ này là 36,6% lợi nhuận).

Trong khi đó, các công ty có xu hướng mở rộng nhanh chóng, vì điều này mang lại cho họ quyền lực trong các cuộc đàm phán giá với các nhà cung cấp phía trên và tạo cơ hội cho họ có được sự chú ý từ các chủ nợ, những người thường đánh giá quy mô lớn là ít rủi ro. Bằng cách mở rộng nhanh chóng, các công ty cũng hy vọng nhận được sự ưu đãi từ các quan chức địa phương, những người khao khát trình diễn những “người khổng lồ công nghiệp” lớn.

Cuối cùng, nhiều công ty kết thúc bằng cách giảm giá mạnh vì họ bị cuốn vào một vòng xoáy chết: khi một công ty cắt giảm giá, các công ty khác phải làm theo để bảo vệ thị phần của mình, ngay cả khi điều này làm xói mòn lợi nhuận của tất cả các bên. Lấy ngành công nghiệp ô tô điện (EV) làm ví dụ. Năm 2022, các nhà sản xuất ô tô Trung Quốc đã giảm giá cho 95 mẫu xe. Đến năm 2023, con số này tăng lên 148 và đến cuối năm 2024, con số đã lên tới 227. Mặc dù doanh số bán hàng của BYD ở nước ngoài tiếp tục tăng, lợi nhuận ròng của công ty trong quý II năm 2025 đã giảm 29,9% so với cùng kỳ năm ngoái.

Những tính toán ở cấp độ công ty này được củng cố bởi những áp lực cấu trúc tương tự ảnh hưởng đến cách suy nghĩ của các quan chức địa phương. Chính quyền địa phương không muốn để các công ty trùng lặp hoặc không có lãi rời khỏi thị trường, đặc biệt khi doanh thu từ bất động sản giảm sút. Dù sao đi nữa, các công ty không có lãi vẫn đóng góp vào ngân sách địa phương thông qua thuế giá trị gia tăng (VAT), thuế tiền lương và các khoản đóng góp bảo hiểm xã hội bắt buộc. Điều này giúp giải thích tại sao chính quyền địa phương lại nâng đỡ các công ty thua lỗ, ít nhất là trên giấy tờ: một nhà máy thất bại vẫn duy trì công ăn việc làm cho người lao động, do đó vẫn phải trả thuế lao động và đóng góp xã hội; nó vẫn mua nguyên vật liệu, tạo ra VAT; và nó vẫn đóng góp vào thống kê sản lượng công nghiệp, điều này rất quan trọng đối với việc đánh giá cán bộ. Nói cách khác, các công ty không có lãi vẫn có giá trị tài chính không phải vì chúng tạo ra lợi nhuận, mà vì chúng tạo ra thuế.

TẠI RANH GIỚI

Nếu các công ty, nhà tài chính và quan chức địa phương đều hành động một cách hợp lý trong hệ thống hiện tại và kết quả là tình trạng dư thừa công suất, thì cách duy nhất để thay đổi hướng đi sẽ là thay đổi chính hệ thống. Tuy nhiên, cho đến nay, Bắc Kinh chỉ mới thực hiện những điều chỉnh nhỏ. Gần đây, ví dụ, các quan chức đã giới thiệu dự thảo luật sẽ cấm các công ty sử dụng thuật toán để điều chỉnh giá một cách động học dựa trên nhu cầu, chi phí hoặc đối thủ cạnh tranh. Bắc Kinh cũng đã đưa ra các quy định mới yêu cầu các công ty lớn phải thanh toán cho các nhà cung cấp vừa và nhỏ trong vòng 60 ngày—một phản ứng đối với cuộc chiến giá cả trong ngành ô tô điện (EV), trong đó các công ty đã tài trợ cho các khoản giảm giá của mình bằng cách kéo dài thời gian thanh toán cho các nhà cung cấp. Vào tháng 7, Đảng Cộng sản Trung Quốc công bố một dự thảo sửa đổi luật giá năm 1998—sửa đổi lớn đầu tiên đối với luật này—bao gồm, giữa các điều khoản khác, việc cấm định giá dưới chi phí nhằm loại bỏ đối thủ, làm rõ hình phạt đối với định giá không công bằng và cấm việc bán hàng bóc tách hoặc giảm giá dựa trên dữ liệu.

Tuy nhiên, các cuộc chiến giá cả chỉ là một triệu chứng của vấn đề dư thừa công suất. Bắc Kinh không thể hy vọng đạt được tiến bộ đáng kể nếu không tái cấu trúc lại hệ thống động lực cơ bản đang gây ra tình trạng này. Hãy xem xét, ví dụ, cách mà ĐCSTQ đánh giá các quan chức địa phương. Hiện tại, các cán bộ được thăng chức chủ yếu dựa trên mức độ tăng trưởng mà họ mang lại; điều đó có nghĩa là đánh giá họ dựa trên việc họ xây dựng được bao nhiêu diện tích nhà máy mới và bao nhiêu con đường hoặc khu công nghiệp họ mở rộng. Những chỉ tiêu này thiên về quy mô hơn là chất lượng. Nếu Trung Quốc muốn phá bỏ những rào cản và sự dư thừa gây lãng phí vốn và làm giảm năng suất, họ sẽ sử dụng các chỉ số đánh giá quan chức dựa trên các mục tiêu cụ thể về việc hình thành doanh nghiệp mới cũng như khả năng tồn tại của các doanh nghiệp đó; không chỉ là số lượng các công ty tư nhân được đăng ký mỗi năm, ví dụ, mà còn là số lượng công ty còn hoạt động trong một khoảng thời gian dài hơn.

Tuy nhiên, chỉ có các chỉ số mới thôi vẫn chưa đủ. Hệ thống thuế của Trung Quốc cũng sẽ cần phải được cải cách. Một số cải cách đã được thảo luận ở Bắc Kinh, như chuyển nhiều nguồn thu thuế từ chính phủ trung ương sang các tỉnh hoặc tái cấu trúc nợ chính quyền địa phương, nhưng cho đến nay, ĐCSTQ vẫn chưa thực hiện thay đổi nào có thể làm thay đổi hành vi của các quan chức địa phương. Miễn là đất đai và các nhà máy giúp các chính quyền địa phương duy trì tài chính ổn định, tình trạng dư thừa công suất sẽ vẫn là một phương án dự phòng hấp dẫn.

Nếu ĐCSTQ muốn thực hiện đúng khẩu hiệu đã được nhắc đi nhắc lại “Đầu tư sớm, đầu tư nhỏ, đầu tư lâu dài và đầu tư vào công nghệ cứng”, thì họ cũng cần phải tái cấu trúc đáng kể hệ thống tài chính. Các cơ quan quản lý sẽ phải yêu cầu, ví dụ, các ngân hàng lớn phải dành một phần danh mục cho vay dài hạn cho các công ty công nghệ. Đồng thời, thị trường cổ phiếu và trái phiếu của Trung Quốc cần phải phát triển nhanh chóng để trở thành những lựa chọn thực sự thay thế cho các khoản vay ngân hàng, vốn yêu cầu tài sản thế chấp. Điều này có nghĩa là cần phải đẩy nhanh quy trình phê duyệt chậm chạp và tăng cường các quy tắc kế toán và bảo vệ nhà đầu tư, để các nhà sáng lập và nhà đầu tư có thể coi các thị trường công khai là đáng tin cậy. Hiện tại, trái phiếu và cổ phiếu chỉ chiếm 31% tổng số vốn có sẵn từ cả nguồn ngân hàng và phi ngân hàng ở Trung Quốc — ít hơn một nửa so với các nguồn tương đương ở Hoa Kỳ.

Để mở khóa thêm tài chính, Trung Quốc sẽ phải phát triển các công cụ tài chính để huy động và tái chế vốn. Các công cụ phổ biến ở Hoa Kỳ—như trái phiếu chuyển đổi, các khoản vay có thể chuyển thành cổ phần nếu công ty thành công, hoặc nợ mạo hiểm (tín dụng cho các công ty khởi nghiệp mà không có tài sản thế chấp cứng)—gần như không tồn tại ở nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Tuy nhiên, Trung Quốc lại đang ngồi trên một nguồn tiết kiệm nội địa khổng lồ; tiền gửi của hộ gia đình và tiết kiệm gộp đứng trong nhóm cao nhất thế giới, chiếm tới 43% GDP tính đến năm 2023. Việc xây dựng một thị trường thứ cấp hoạt động mạnh mẽ cho các cổ phần tư nhân, khuyến khích các công ty mua lại các công ty khởi nghiệp và khôi phục lòng tin vào việc niêm yết công khai sẽ đảm bảo rằng vốn tiếp tục được luân chuyển vào hàng loạt các công ty trẻ tiếp theo.

Cuối cùng, nếu Bắc Kinh muốn thấy sự đổi mới thay vì chỉ là sự bắt chước, họ sẽ phải thiết kế và thực thi một chính sách cạnh tranh khen thưởng sự sáng tạo. Các cải cách dự thảo đối với luật giá (pricing law) của Trung Quốc và các quy định mới về giảm giá theo thuật toán là những bước đi đúng hướng, nhưng nếu không có sự thực thi mạnh mẽ hơn về quyền sở hữu trí tuệ và luật cạnh tranh công bằng, những kẻ bắt chước sẽ tiếp tục phát triển. Việc thực thi sở hữu trí tuệ của Trung Quốc còn yếu kém: Phòng Thương mại Hoa Kỳ xếp Trung Quốc đứng thứ 24 trong số 55 nền kinh tế trong chỉ số Sở hữu trí tuệ Quốc tế năm 2024. Việc ngăn chặn chiến lược định giá hủy diệt và các chiến thuật ép buộc của các nền tảng sẽ giúp các công ty có ít vốn, nhưng bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ sẽ nâng cao lợi nhuận từ sự đổi mới thật sự.

KHÁNG CỰ LẠI CÁC KHẢ NĂNG

Hệ thống Trung Quốc đã sản sinh ra một số sáng tạo xuất sắc. Tuy nhiên, các đột phá tại Trung Quốc thường đến từ sự sáng tạo kỹ thuật thuần túy và quyết tâm. Ví dụ, DeepSeek, công ty AI đã làm kinh ngạc các quan sát viên toàn cầu với những tiến bộ trong các mô hình ngôn ngữ lớn, phần lớn đã đạt được động lực nhờ vào khả năng tự lực nội bộ và một văn hóa kỹ thuật nghiêm ngặt. Thực tế là họ không phụ thuộc vào các kênh tài chính chính thống càng làm nổi bật các điểm yếu của hệ thống hơn là các điểm mạnh của nó.

Mô hình tương tự cũng có thể quan sát được ở các ngành khác. Những đối thủ mới của Trung Quốc trong ngành bán dẫn, chẳng hạn, đang chống lại sự thống trị của công ty công nghệ Mỹ Nvidia bằng cách khai thác những ưu thế kỹ thuật hẹp, tận dụng hệ sinh thái kỹ thuật sâu rộng của quốc gia và phản ứng với nhu cầu cấp thiết của thị trường đối với các lựa chọn thay thế nội địa. Các công ty khởi nghiệp trong lĩnh vực robot cũng đang tiến bộ thông qua hoạt động tinh gọn, tạo mẫu nhanh và sự kết hợp chặt chẽ với các chuỗi cung ứng nội địa. Một số quan sát viên nhìn nhận những phát triển này một cách tích cực và kết luận rằng hệ sinh thái công nghệ của Trung Quốc là hiệu quả và có tính cạnh tranh. Tuy nhiên, những công ty Trung Quốc thành công là những công ty có thể kiên trì trong một môi trường không công bằng đối với họ. Trong lĩnh vực robot công nghiệp, chẳng hạn, đã có dấu hiệu cho thấy tình trạng dư thừa công suất sẽ làm suy yếu sự tiến bộ: một số giá bán được cho là thậm chí còn thấp hơn chi phí nguyên vật liệu, làm giảm lợi nhuận trước khi các công ty này có thể tạo ra lợi nhuận.

Để tạo ra một mô hình bền vững hơn—một mô hình khuyến khích sự đổi mới nhưng không rơi vào vòng xoáy dư thừa công suất—Trung Quốc sẽ phải trải qua một sự điều chỉnh thể chế. Logic của tốc độ vượt qua chất lượng, quy mô vượt qua đổi mới, và khối lượng đầu tư vượt qua lợi nhuận đã ăn sâu vào hệ thống. Đảo ngược logic này có nghĩa là phải thực hiện các sự hy sinh đã bị trì hoãn từ lâu và vượt qua những cấu trúc từng thúc đẩy sự phát triển ấn tượng của Trung Quốc.

Theo nghĩa này, việc tháo gỡ dư thừa công suất không chỉ là một điều chỉnh kinh tế. Đó là thử thách cuối cùng đối với khả năng tự điều chỉnh của Bắc Kinh—và liệu mô hình Trung Quốc đã đạt đến điểm bão hòa hay có thể một lần nữa bay cao lên những tầm cao mới.

LIZZI C. LEE là Nghiên cứu viên về Kinh tế Trung Quốc tại Trung tâm Phân tích Trung Quốc của Viện Chính sách Châu Á (Asia Society Policy Institute).