Tác giả: Jennifer Lind
Nguồn: Jennifer Lind, How China Achieved Innovation Without Freedom, Project Syndicate, 25/11/2025.
Phong trào Duy Tân dịch.
Mặc dù Trung Quốc vẫn là một nhà nước một đảng, vẫn bắt cóc người bất đồng chính kiến và kiểm duyệt tư tưởng, nhưng nước này đã vượt qua Nhật Bản, Đức và Pháp để trở thành nền kinh tế sáng tạo đứng thứ mười thế giới. Thành tựu từng được coi là bất khả thi này chính là kết quả của một chiến lược tiên phong mang tên “độc tài thông minh” (smart authoritarianism).
NEW HAMPSHIRE – Một thập niên trước, chính phủ Trung Quốc công bố kế hoạch «Made in China 2025» – tầm nhìn chiến lược đầy tham vọng nhằm chuyển hóa quốc gia từ vị thế “xưởng lắp ráp của thế giới” thành một cường quốc dẫn đầu đổi mới sáng tạo toàn cầu. Kế hoạch này ngay lập tức vấp phải sự hoài nghi sâu sắc, đặc biệt từ phương Tây, nơi tồn tại một sự đồng thuận học thuật vững chắc rằng chủ nghĩa độc tài về bản chất không thể dung hợp với năng lực sáng tạo. Với nền tảng công nghệ còn mong manh, hệ thống đại học ở mức trung bình và sự khan hiếm nghiêm trọng nhân tài trình độ cao, Trung Quốc bị đánh giá là còn cách rất xa biên công nghệ toàn cầu. Trừ phi xảy ra một cuộc chuyển biến chính trị triệt để, nhiều nhà quan sát kết luận, Trung Quốc sẽ mãi chỉ là một “quốc gia sao chép”.
Chúng ta đã chứng kiến kết cục thực tế của dự báo ấy.
Thế nhưng, niềm tin sai lầm rằng sáng tạo phải gắn liền với tự do chính trị dường như lại có cơ sở lý thuyết và lịch sử vững chắc. Như nhà khoa học chính trị Samuel Huntington từng nhận xét năm 1996, những công cụ duy trì quyền lực độc tài – kiểm duyệt, đàn áp, tham nhũng – tự nhiên bóp nghẹt sáng tạo và động lực kinh tế. Ngược lại, các điều kiện nuôi dưỡng sáng tạo – tự do di chuyển của con người, dòng chảy thông tin không cản trở – lại có nguy cơ trao quyền lực cho những lực lượng có thể đe dọa chính chế độ. Mikhail Gorbachev là minh chứng sống động nhất.
Tuy nhiên, như tôi trình bày trong cuốn Autocracy 2.0, lãnh đạo Trung Quốc đã tìm ra lối thoát cho “nghịch lý của nhà vua” này. Bằng việc kiến tạo mô hình «độc tài thông minh» (smart authoritarianism) – học theo Singapore công nghệ cao – họ đã kết hợp một hệ thống kiểm soát chính trị tinh vi, hiện đại với chính sách mở cửa kinh tế có chọn lọc.
Thay vì bạo lực thô bạo truyền thống, Đảng Cộng sản Trung Quốc tiên phong phát triển các kỹ thuật kiểm soát thông tin đa dạng và kín đáo. Học giả Tony Zirui Yang cho rằng chúng đã “bình thường hóa” kiểm duyệt và khiến người dân dần “mất cảm giác” về sự tồn tại của nó. Thay vì dùi cui và súng ống, chính quyền sử dụng trí tuệ nhân tạo, nhận diện khuôn mặt, thu thập dữ liệu sinh trắc học để phát hiện, giám sát và triệt tiêu mầm mống bất đồng từ trong trứng nước. Khi cần đến bạo lực, học giả Lynette Ong chỉ ra, Đảng giữ được khả năng chối bỏ trách nhiệm bằng cách “thuê ngoài” cho các “côn đồ chuyên nghiệp” – thực thi đe dọa, giải tán biểu tình, cưỡng chế di dời.
Song song đó, chính phủ mở cửa có chọn lọc đối với giáo dục đại học và khu vực tư nhân, đồng thời đầu tư quy mô lớn vào nghiên cứu – phát triển và hình thành nguồn nhân lực chất lượng cao. Chỉ trong một thập niên, chất lượng giáo dục đại học Trung Quốc đã được nâng cấp vượt bậc, lực lượng lao động công nghệ cao trở nên khổng lồ.
Trung Quốc ngày nay gợi nhớ Hoa Kỳ thế kỷ XIX: những tài năng trẻ xuất sắc không còn phải ra nước ngoài mới có được nền giáo dục đỉnh cao. Trung Quốc hiện đào tạo số tiến sĩ khoa học và kỹ thuật nhiều nhất thế giới. Phần lớn kỹ sư của DeepSeek – công ty gây chấn động năm 2023 với mô hình AI mã nguồn mở – đều được huấn luyện trong nước.
Các doanh nghiệp Trung Quốc hiện dẫn đầu, thậm chí thống trị nhiều lĩnh vực công nghệ cao: chiếm hơn 80 % năng lực sản xuất pin mặt trời toàn cầu, dẫn đầu ngành xe điện và pin xe điện; năm 2023 vượt Nhật Bản trở thành nước xuất khẩu ô tô lớn nhất thế giới; DJI chiếm hơn 70 % thị trường drone thương mại. Trong Chỉ số Đổi mới Sáng tạo Toàn cầu mới nhất, Trung Quốc đã vượt qua Nhật Bản, Đức, Pháp để đứng thứ 10 thế giới, ngang bằng hoặc vượt Hàn Quốc ở nhiều chỉ số quan trọng (bằng sáng chế, công bố khoa học được trích dẫn cao, sản xuất giá trị gia tăng cao).
Trung Quốc vẫn là một nhà nước một đảng, vẫn bắt cóc người bất đồng chính kiến, vẫn kiểm duyệt tư tưởng – nhưng đã vươn tới biên công nghệ toàn cầu.
Một số nhà quan sát vẫn giữ thái độ nghi ngờ, cho rằng chiến dịch siết chặt dưới thời Tập Cận Bình (đặc biệt cuộc trấn áp khu vực công nghệ từ 2020) sẽ làm suy giảm năng lực sáng tạo. Song “độc tài thông minh” không nhằm tối đa hóa tăng trưởng mà là cân bằng giữa mục tiêu kinh tế và sự sống còn của chế độ. Kể từ năm 2023, chính quyền đã nới lỏng đáng kể đối với ngành công nghệ. Mô hình này chấp nhận chu kỳ siết chặt – nới lỏng luân phiên.
Dân số già hóa, năng suất không đồng đều, nợ công khổng lồ và khủng hoảng bất động sản là những trở ngại thực sự. Nhưng bằng việc biến mình thành siêu cường công nghệ và thay đổi cán cân quyền lực toàn cầu, Trung Quốc đã làm được điều mà ít ai tin là khả thi.
Cần khẳng định rõ: việc thừa nhận khả năng sáng tạo của “độc tài thông minh” không đồng nghĩa chúng vượt trội hơn các nền dân chủ. Các quốc gia dân chủ vẫn sở hữu những trường đại học thu hút nhân tài sáng giá nhất, những doanh nghiệp tiên phong ở biên công nghệ, và những mạng lưới xuyên quốc gia thúc đẩy sáng tạo. Chính các nền dân chủ là những nơi đầu tiên phát triển vắc-xin COVID-19 năm 2020. Họ hoàn toàn đủ sức cạnh tranh với Trung Quốc.
Nhưng các nền dân chủ phương Tây không còn được phép coi thường tiềm năng sáng tạo của Trung Quốc – cũng như những hiểm họa chiến lược mà nó hàm chứa. Một Trung Quốc thành công không chỉ là mối đe dọa quân sự ngày càng nghiêm trọng đối với Đài Loan và vị thế của Mỹ ở Đông Á, mà còn trở thành mô hình hấp dẫn cho các chế độ “độc tài thông minh” khác (Ả Rập Saudi, UAE…) và trực tiếp xuất khẩu công cụ đàn áp.
Gần đây, Chủ tịch Tập Cận Bình tuyên bố: «Không lực lượng nào có thể ngăn cản sự phát triển khoa học công nghệ của Trung Quốc!»
Liệu điều đó có đúng hay không vẫn còn phải chờ lịch sử phán xét. Nhưng một điều chắc chắn: các nền dân chủ phương Tây không thể tiếp tục giả định rằng chiến thắng cuối cùng sẽ mặc nhiên thuộc về mình.
Jennifer Lind là Phó Giáo sư Khoa Chính phủ tại Dartmouth College và Nghiên cứu viên Liên kết tại Chatham House. Bà là tác giả của cuốn Autocracy 2.0: How China’s Rise Reinvented Tyranny (Nhà xuất bản Đại học Cornell, 2025).