Tác giả: Hoàng Anh Tuấn.

Dưới đây là tóm lược bài viết của hai tác giả Dan Wang và Arthur Kroeber, đăng trên Foreign Affairs số tháng 9–10/2025. Các tác giả tập trung phân tích vì sao Trung Quốc duy trì được đà phát triển công nghệ và công nghiệp mạnh mẽ sau một thập niên thực thi chiến lược “Made in China 2025”, bất chấp tốc độ tăng trưởng chậm và sức ép từ các chính sách thương mại của Hoa Kỳ dưới thời Tổng thống Trump. Hai tác giả cho rằng sức mạnh của Bắc Kinh nằm ở ba yếu tố: hạ tầng vật chất sâu, hệ sinh thái đổi mới quy mô quốc gia và lực lượng lao động sở hữu tri thức sản xuất cao, tạo nên mô hình phát triển độc đáo và bền vững.

1. TRỤ CỘT CỦA CHIẾN LƯỢC “MADE IN CHINA 2025”

Kế hoạch “Made in China 2025” được công bố năm 2015 xác định mười lĩnh vực ưu tiên gồm năng lượng mới, bán dẫn, robot, vật liệu tiên tiến và tự động hóa công nghiệp. Mục tiêu là nâng cấp toàn bộ năng lực sản xuất, giảm phụ thuộc vào nhập khẩu, tạo ra các doanh nghiệp vô địch quốc gia và biến họ thành tập đoàn toàn cầu.

Từ 2015 đến 2025, Trung Quốc chi trung bình 1–2% GDP mỗi năm, tương đương khoảng 180–360 tỷ USD, cho trợ cấp, tín dụng ưu đãi và miễn giảm thuế. Nhờ vậy, nước này hiện dẫn đầu thế giới về xe điện, năng lượng mặt trời, thiết bị bay không người lái và vật liệu hiếm. Thế độc quyền trong sản xuất nam châm đất hiếm giúp Bắc Kinh đạt được thỏa thuận thương mại nhanh với Hoa Kỳ dưới thời Tổng thống Trump.

Tuy nhiên, chính sách đầu tư ồ ạt cũng tạo ra dư thừa công suất và áp lực giảm phát. Nhiều doanh nghiệp cạnh tranh khốc liệt với lợi nhuận mỏng. Dù GDP chỉ tăng quanh mức 5% mỗi năm, hai tác giả nhận định động năng công nghệ của Trung Quốc vẫn mạnh, nhờ nền tảng hạ tầng, nhân lực và dữ liệu đã trở thành hệ thống công nghiệp bền vững.

2. CÔNG NGHIỆP HÓA SÂU VÀ NĂNG LƯỢNG SẠCH

Thành tựu của hãng Xiaomi là biểu tượng cho sự trỗi dậy này. Năm 2025, mẫu xe điện đầu tiên của công ty lập kỷ lục tốc độ tại đường đua Nürburgring (Đức), vượt qua nhiều thương hiệu danh tiếng. Trung Quốc hiện sản xuất gần 75% xe điện toàn cầu, chiếm 40% kim ngạch xuất khẩu EV và kiểm soát 60% thị trường máy điện phân hydro.

Theo Wang và Kroeber, sức mạnh này không chỉ đến từ trợ cấp mà từ nền “hạ tầng sâu” được kiến thiết trong ba thập niên: mạng đường cao tốc dài gấp đôi hệ thống Interstate của Hoa Kỳ, đường sắt cao tốc có tổng chiều dài lớn hơn phần còn lại của thế giới cộng lại và các cảng biển đứng đầu toàn cầu. Riêng cảng Thượng Hải mỗi năm xử lý khối lượng hàng hóa tương đương toàn bộ các cảng Hoa Kỳ cộng lại.

Song song, Bắc Kinh cũng xây dựng hạ tầng số. Internet Trung Quốc kết nối gần như toàn dân trong khi vẫn giới hạn dòng thông tin từ bên ngoài. Nhờ phổ cập sớm điện thoại thông minh, các tập đoàn như Tencent, Alibaba, ByteDance trở thành trung tâm đổi mới, còn Huawei dẫn đầu toàn cầu về thiết bị 5G. Khoảng 1 tỷ người dân Trung Quốc dùng mạng di động băng rộng, biến hạ tầng số thành nền tảng vừa phục vụ tăng trưởng kinh tế, vừa củng cố năng lực quản trị quốc gia.

3. CÁCH MẠNG ĐIỆN KHÍ VÀ SỨC MẠNH LƯỚI ĐIỆN

Trong 25 năm qua, Trung Quốc đã xây dựng hệ thống điện có quy mô vượt tổng sản lượng của Hoa Kỳ và Liên minh châu Âu cộng lại. Quốc gia này đầu tư mạnh vào đường truyền siêu cao áp, các hệ thống lưu trữ pin quy mô lớn và phát triển mạng lưới năng lượng tái tạo trên toàn quốc. Điện chiếm gần 30% tổng năng lượng tiêu thụ của Trung Quốc, trong khi ở Hoa Kỳ chỉ đạt 22% và trung bình toàn cầu là 21%.

Tốc độ tăng điện khí hóa ở Trung Quốc đạt 6% mỗi năm, cao gấp 10 lần tốc độ của Hoa Kỳ. Nguồn điện dồi dào giúp Trung Quốc dẫn đầu thế giới trong vận tải điện khí hóa – từ xe điện đến tàu cao tốc. Ban đầu đây chỉ là giải pháp kỹ thuật để khắc phục thiếu điện cục bộ, nhưng dần trở thành chiến lược công nghiệp hóa xanh có tầm nhìn toàn cầu.

Chính phủ Trung Quốc coi điện là “máu của công nghiệp tương lai”. Năng lượng rẻ, ổn định và phân phối linh hoạt giúp Bắc Kinh chiếm ưu thế trong những ngành tiêu thụ điện khổng lồ như trí tuệ nhân tạo, siêu máy tính và chế tạo bán dẫn. Nhiều chuyên gia mô tả Trung Quốc đang tiến gần đến mô hình nền kinh tế đầu tiên vận hành chủ yếu bằng điện trong lịch sử hiện đại.

4. TRI THỨC SẢN XUẤT VÀ TINH THẦN DOANH NGHIỆP

Hơn 70 triệu công nhân công nghiệp Trung Quốc tích lũy tri thức sản xuất thông qua hàng chục năm tham gia chuỗi cung ứng phức tạp. Họ nắm kỹ năng cải tiến quy trình, tối ưu hóa sản phẩm và mở rộng quy mô với tốc độ nhanh. Một nhà máy ở Thâm Quyến có thể lắp iPhone năm nay, sang năm chuyển sang sản xuất pin cho CATL hoặc drone cho DJI mà không mất năng suất.

Theo hai tác giả, đây là tài sản lớn nhất của nền kinh tế Trung Quốc. Phương Tây thường cho rằng Trung Quốc duy trì vị thế nhờ nhân công giá rẻ, nhưng thực tế năng suất, trình độ và tốc độ là yếu tố giữ nước này ở trung tâm chuỗi giá trị toàn cầu.

Tinh thần doanh nghiệp cũng đóng vai trò chủ đạo. Lei Jun, nhà sáng lập Xiaomi, đã đầu tư 10 tỷ USD vào xe điện năm 2021 và tuyên bố đó là “dự án khởi nghiệp cuối cùng”. Bốn năm sau, Xiaomi sản xuất mẫu xe có thể cạnh tranh với các thương hiệu hàng đầu châu Âu. Trong khi đó, Apple – dù có vốn hóa 600 tỷ USD và dự trữ 40 tỷ USD – vẫn phải hủy dự án xe điện do thiếu hạ tầng năng lượng và sản xuất trong nước. Sự đối lập này phản ánh khoảng cách giữa hệ sinh thái công nghiệp tích hợp của Trung Quốc và hệ sinh thái phân mảnh của Hoa Kỳ.

5. NHỮNG MẶT TRÁI CỦA MÔ HÌNH

Sự trỗi dậy của Trung Quốc không tránh khỏi những hệ quả tiêu cực. Việc phân bổ vốn quá mức vào doanh nghiệp nhà nước kém hiệu quả tạo ra gánh nặng nợ công và giảm năng suất tổng thể. Trong lĩnh vực bán dẫn, hơn 100 tỷ USD trợ cấp từ năm 2014 đã bị thất thoát hoặc sử dụng sai mục đích; hơn 12 quan chức và lãnh đạo tập đoàn bị bắt vì tham nhũng, gồm cả Giám đốc Quỹ vi mạch quốc gia và hai bộ trưởng Công nghiệp.

Trợ cấp tràn lan khiến nhiều công ty yếu vẫn tồn tại, cạnh tranh bằng giá rẻ và triệt tiêu sáng tạo. Ngành năng lượng mặt trời là ví dụ: dù kiểm soát toàn bộ chuỗi cung ứng, biên lợi nhuận của doanh nghiệp chỉ còn vài phần trăm. Các lĩnh vực xe điện, điện thoại thông minh cũng gặp tình trạng tương tự. Hệ quả là giảm phát kéo dài, thu nhập trì trệ và tiêu dùng yếu.

Thặng dư thương mại của Trung Quốc năm 2025 đạt gần 1 nghìn tỷ USD, gấp đôi năm 2020. Tăng trưởng chậm, tiêu dùng yếu và xuất khẩu dư thừa làm gia tăng xu hướng bảo hộ ở phương Tây. Tuy nhiên, theo chỉ đạo của Chủ tịch Tập Cận Bình, “Trung Quốc phải kiên định phát triển nền kinh tế thực và không bao giờ được phi công nghiệp hóa”. Mục tiêu dài hạn của Bắc Kinh không phải là tốc độ tăng GDP, mà là tự chủ công nghệ và khả năng sản xuất chiến lược.

6. CẠNH TRANH VỚI HOA KỲ VÀ GIỚI HẠN CỦA CHÍNH SÁCH WASHINGTON

Hoa Kỳ đã không đứng yên trước bước tiến của Trung Quốc. Từ nhiệm kỳ đầu của Tổng thống Trump, Washington khởi động các biện pháp kiểm soát xuất khẩu, siết chặt chuỗi cung ứng công nghệ cao và áp thuế với hàng Trung Quốc. Chính quyền Biden duy trì chính sách này, đặc biệt tập trung vào chip AI và thiết bị bán dẫn.

Tuy nhiên, hiệu quả chỉ mang tính ngắn hạn. Năm 2018, ZTE và Fujian Jinhua gần như sụp đổ, nhưng các tập đoàn lớn như Huawei và SMIC nhanh chóng thích nghi. Đến năm 2025, Huawei phục hồi doanh thu về mức trước trừng phạt và trở thành một trong những nhà sản xuất chip hàng đầu trong nước. SMIC đã chế tạo được chip 7 nanomet, còn công ty AI DeepSeek phát triển mô hình ngôn ngữ chỉ chậm sáu tháng so với các hãng hàng đầu Thung lũng Silicon.

Trong khi đó, các sáng kiến của Hoa Kỳ gặp nhiều trở ngại. Đạo luật CHIPS và Kế hoạch “Internet for All” chưa đem lại kết quả cụ thể. Mạng sạc xe điện quốc gia chưa hoàn thiện. Chính quyền Trump, sau khi trở lại năm 2025, bãi bỏ hầu hết ưu đãi năng lượng sạch chưa khởi công trước cuối 2026, đồng thời áp thuế cao gần như toàn cầu. Chỉ trong ba tháng sau thông báo thuế mới, Hoa Kỳ mất hơn 10.000 việc làm sản xuất.

Sản xuất quốc phòng cũng gặp khó: nhiều lớp tàu hải quân chậm tiến độ 2–3 năm, sản xuất đạn pháo phục hồi chậm dù kho dự trữ cạn kiệt vì hỗ trợ Ukraine. Song song, ngân sách nghiên cứu khoa học bị cắt giảm, các trường đại học lớn như Harvard hay Columbia bị điều tra, còn chính sách nhập cư siết chặt khiến hàng nghìn nhà khoa học chuyển ra nước ngoài. Hoa Kỳ vẫn mạnh trong phần mềm, sinh học và hệ thống đại học, nhưng các nền tảng này đang bị đe dọa bởi thiếu đầu tư dài hạn.

7. BÀI HỌC TỪ MÔ HÌNH TRUNG QUỐC

Theo Wang và Kroeber, Washington cần thay đổi cách tiếp cận. Việc coi Trung Quốc chỉ là “kẻ sao chép” là sai lầm chiến lược. Bắc Kinh đã xây dựng được năng lực công nghiệp nội sinh vững chắc; các biện pháp cấm vận chỉ thúc đẩy nước này tự chủ nhanh hơn, tương tự “khoảnh khắc Sputnik” của Hoa Kỳ năm 1957.

Muốn cạnh tranh hiệu quả, Hoa Kỳ phải tái thiết “hạ tầng sâu” của chính mình: đầu tư quy mô lớn vào mạng lưới điện quốc gia, năng lượng hạt nhân, pin lưu trữ và đường truyền cao áp; cải cách cấp phép xây dựng, mở rộng nhập cư kỹ năng cao, và duy trì ngân sách dài hạn cho nghiên cứu cơ bản. Chính phủ cần nhìn công nghiệp như một hệ sinh thái, chứ không phải tập hợp các dự án đơn lẻ.

Hai tác giả nhấn mạnh: Washington không thể thắng bằng cách làm suy yếu đối thủ mà chỉ có thể thắng bằng cách làm cho mình mạnh hơn. Trung Quốc thành công vì dám chấp nhận rủi ro, lãng phí và thử nghiệm để đạt vị thế trong các ngành chiến lược. Nếu Hoa Kỳ không đầu tư tương xứng, quá trình phi công nghiệp hóa sẽ lan rộng, còn Trung Quốc sẽ tiếp tục củng cố vị thế trong năng lượng, hàng hóa công nghiệp và trí tuệ nhân tạo.

KẾT LUẬN

“Mô hình Trung Quốc thực sự” là sự kết hợp giữa nhà nước hoạch định chiến lược, doanh nghiệp năng động và hạ tầng sâu rộng. Bắc Kinh có thể chấp nhận tăng trưởng chậm, nhưng không chấp nhận đánh mất quyền tự chủ công nghệ. Với Chủ tịch Tập Cận Bình, tự cường công nghiệp là điều kiện tiên quyết cho thịnh vượng và quyền lực quốc gia.

Đối với Hoa Kỳ, thách thức không nằm ở việc ngăn cản Trung Quốc mà ở khả năng tái tạo chính mình. Cạnh tranh thế kỷ XXI sẽ không được định đo bằng biện pháp trừng phạt, mà bằng độ sâu của hạ tầng, tri thức và năng lực tổ chức mà mỗi quốc gia tích lũy. Khi Trung Quốc kiên định với chiến lược phát triển dài hạn, chỉ một Hoa Kỳ kiên nhẫn và sáng tạo mới có thể duy trì vị thế dẫn đầu công nghệ toàn cầu.