Tác giả: Trần Hùng
Ngày 16/8/2025, tiến sĩ Hoàng Phương Mai – một nhà nghiên cứu Hán Nôm 49 tuổi – chọn cái chết để khẳng định sự trong sạch, lòng tự trọng và lẽ phải của mình. Sự kiện này không chỉ để lại niềm thương xót cho gia đình, mà còn là một nhát dao khoét thẳng vào vết thương đang mưng mủ của đời sống trí thức Việt Nam hôm nay.
Viện Hàn Lâm và sự im lặng khó hiểu
Đã hơn một tuần trôi qua kể từ ngày chị mất, Viện Hàn Lâm Khoa học Xã hội Việt Nam – cơ quan cao nhất quản lý Viện Hán Nôm – vẫn chưa có lấy một lời tuyên bố chính thức. Một sự im lặng lạ lùng, thậm chí là vô cảm và thoái thác trách nhiệm liên đới.
Ở những quốc gia dân chủ, một vụ việc bi thảm như vậy chắc chắn sẽ khiến báo chí, dư luận và cả Quốc hội chất vấn trực diện Chủ tịch Viện Hàn Lâm. Người đứng đầu không thể “ăn ngon ngủ yên” khi cấp dưới mình, cũng như bản thân cái “lò ấp” 350 tiến sĩ “nở” mỗi ngày (tính trung bình gần 1 tiến sĩ mỗi ngày).
Còn ở đây, chính sự lặng thinh đồng lõa với Viện cấp dưới, đã đã đẩy một trí thức vào đường cùng, vì đã cố tình chôn vùi một sự thật nhức nhối, để rồi cái chết của một nữ Tiến sĩ chính trực nhưng gia cảnh đáng thương, chỉ còn là cơn gió thoảng “cầm bằng cho nó bay đi..”.
Một xã hội mê ngủ dưới ngọn cờ dối trá
Trong khi đó, ngoài xã hội, hàng ngàn người vẫn rồng rắn trải chiếu nằm đường để “xem tổng duyệt binh” cho ngày 2/9 – ngày mà họ tưởng rằng là biểu tượng của độc lập, tự hào dân tộc. Nhưng thực chất, đó lại là ngày khởi đầu cho một cuộc cách mạng đã bị phản bội. Khi dân tộc vẫn “ngùn ngụt tự hào” với một di sản bị tước đoạt linh hồn, thì dân tộc ấy sẽ còn bị đày đọa dài dài.
Nỗi chết oan của TS. Hoàng Phương Mai hoàn toàn bị chìm lấp trong tiếng kèn, tiếng trống và những hàng quân diễu binh rập khuôn. Một dân tộc mê ngủ, hân hoan trong hư tưởng, tất yếu sẽ vô cảm trước nỗi oan ức của đồng bào mình.
Thể chế – cội rễ của mọi bi kịch
Cái chết ấy, xét cho cùng, không phải do một vài cá nhân lãnh đạo Viện Hán Nôm hay do Viện Hàn Lâm Việt Nam, mà do cả một thể chế. Một thể chế mà nơi trí thức muốn sống phải “trùm chăn”, “giả điếc”, phải uốn lưỡi để ca tụng đảng, phải khom lưng để giữ miếng cơm manh áo, mà bất chấp cái “hương hoa hồn người” mà ngày nào họ còn tụng xưng như những giá trị tinh thần. Một thể chế mà cái sai của kẻ mạnh luôn được bảo kê, còn cái đúng của kẻ yếu luôn bị nghiền nát.
Trong môi trường ấy, những người như TS. Phương Mai – người dám nói, dám đứng thẳng, dám giữ lẽ phải – trở thành “lạc loài”, bị vùi dập cho đến khi không còn lối thoát.
Thân phận của người trí thức ngay giữa giới trí thức
Thật cay đắng khi trong một cơ quan toàn PGS, TS – những người được coi là “tinh hoa tri thức” – lại có thể đối xử với nhau độc đoán, vô lương tâm, vô tình đến thế. Sự im lặng của đồng nghiệp, sự cúi đầu trước cơ chế, sự thỏa hiệp để được yên thân – tất cả đã biến “giới trí thức” thành một tập thể vong thân, thậm chí bị “lưu manh hóa” cùng cực.
Trong cái biển người gù lưng ấy, một người dám ngẩng cao đầu lại bị coi là “khác thường”, là “cứng đầu”, thậm chí là “tâm thần”. Và để minh chứng cho sự trong sạch, TS. Hoàng Phương Mai đã chọn cách đau đớn nhất: lấy chính sinh mạng mình để nói lên điều mà cả tập thể trí thức quanh chị đã câm lặng không dám nói.
Lối thoát cho cả thức lẫn dân tộc
Cái chết của TS. Hoàng Phương Mai không chỉ là bi kịch của một cá nhân, mà còn là bi kịch của cả một dân tộc đang sống trong sự lừa dối, an phận khom lưng và cúi đầu vô cảm trước mọi đau khổ của đồng loại. Nó cho thấy rằng: nếu không thoát khỏi sự kìm kẹp của chủ nghĩa cộng sản và ảnh hưởng độc hại của chế độ toàn trị, dân tộc này sẽ còn chứng kiến nhiều trí thức, nhiều con người lương thiện phải tìm đến cái chết để giữ lấy thanh danh và phẩm giá.
Chỉ khi nào thoát cộng, thoát toàn trị, dân tộc mới thực sự tỉnh thức. Chỉ khi ấy, trí thức mới được sống đúng nghĩa là trí thức – dám nghĩ, dám nói, dám bảo vệ sự thật. Và chỉ khi ấy, mỗi người dân mới có thể sống như một con người lương thiện, không còn phải chọn cái chết để chứng minh mình vô tội.
TS. Hoàng Phương Mai đã ngã xuống, nhưng cái chết của chị là lời cảnh tỉnh cho cả một dân tộc, chứ không chỉ đối với trí thức. Nếu chúng ta tiếp tục im lặng, tiếp tục cúi đầu, thì ngày mai sẽ còn nhiều Hoàng Phương Mai khác.