Tác giả: Nguyễn Hà Hùng
“Trước đây, mỗi sáng về nhà sau khi đi bộ là tôi pha trà, rồi bật VTV1”, anh Cường* ở Hà Nội kể. Nhưng anh nói mình không còn xem VTV nữa và đã bỏ thói quen này vì tin tức “báo nào, đài nào cũng giống nhau y chang!”
Khác với không khí báo chí trong nước, cô Diễm, sống ở California chia sẻ: “Ở đây, cùng một sự kiện, nhưng tường thuật của giới truyền thông luôn luôn khác nhau. Chí ít là CNN và Fox News là hai tờ báo có cách nhìn khác biệt nhau, thậm chí đối lập ấy chứ.”
Giống nhau từ trung ương xuống địa phương. Sự đoàn kết chung chí hướng của “báo chí cách mạng Việt Nam”, được họ nói là đã có truyền thống 100 năm “một chặng đường vinh quang”. Tại sao có tình trạng đồng phục thông tin như vậy?
Từ sự kiện đến tin tức
Lối đưa tin của báo chí Việt Nam về hành giả Minh Tuệ là một bằng chứng về sự đồng nhất, không những về nội dung, mà còn về quy trình làm báo. Họ đều dẫn nguồn Ban Tôn giáo Chính phủ và xuất bản sau khi ban này ra thông cáo.
Để có sự thống nhất nội dung từ một nguồn này, chỉ có ba khả năng sau khi có quyết định của Ban Tôn giáo Chính phủ: Một là cơ quan này gửi quyết định đến toàn bộ hệ thống báo chí; Hai là, từng báo, đài đến nhận quyết định. Ba là áp dụng cả hai cách song song.
Ngoài thông điệp chính mà các báo nêu bật: Minh Tuệ không phải là tu sĩ, những người đi theo ông là cuồng tín… Quá trình làm tin nêu trên như khuôn đúc — phổ biến quyết định và thông cáo của chính phủ.
Đây là cách làm báo không thể chấp nhận được ở những quốc gia phát triển, báo chí tự do. Ngay cả Thái Lan, dù là một quốc gia quân chủ, truyền thông nước này cũng thường xuyên đưa tin nhiều chiều.
Hồi giữa năm nay, báo chí Thái đã phanh phui một vụ tống tiền các sư sãi với số tiền lên tới 11 triệu Baht. Sự tức giận của công chúng, dẫn đến các cuộc điều tra về tài chính ở các chùa chiền, nhiều cao tăng bị tước bỏ danh hiệu.
Ngược lại, báo chí quốc doanh Việt Nam, không đưa tin trái chiều, thậm chí không có dòng tin nào về những sự kiện mà chính quyền không muốn. Chẳng hạn họ hoàn toàn im lặng trong nhiều giai đoạn về hành giả Minh Tuệ, vụ cờ lờ mờ vờ, hoặc vụ Tô Lâm bò dát vàng.
Ai làm chủ tin tức?
“Tôi không hiểu sao mỗi khi có chuyện gì đó ồn ào. Thì ngay sau khi chính quyền nói sẽ thi hành chính sách hạn chế xe xăng chẳng hạn, thì báo đài thường nói là “đồng loạt ra quân”. Ai có thể xua các ông ấy đồng loạt như thế?”- anh Cường nói.
Đài Truyền hình Việt Nam (VTV), Đài Tiếng nói Việt Nam (VOV) thuộc Chính phủ; Báo Nhân Dân thuộc Đảng Cộng sản Việt Nam; các báo địa phương thuộc UBND tỉnh, thành phố, công khai trên các trang của họ.
Để quản lý một bộ máy báo chí lên tới hàng chục ngàn nhân viên, chính quyền sử dụng ngân sách nhà nước, tức là tiền thuế của dân, để cấp cho hệ thống báo chí. Theo TTXVN, riêng năm 2023, ngân sách chi cho hệ thống này 7.800 tỷ.
Không những cấp tiền, nhà nước còn cấp đất cho các báo, đài trong nước làm trụ sở và nhà ở cho nhân viên. Bằng chứng về những khu nhà ở tập thể của các tờ báo này độc giả có thể tìm ở đây, hoặc ở đây.
Chính quyền giữ được sự “đoàn kết” của các “nhà báo quốc doanh”, ít nhất trên bề mặt, vì họ trả lương cho “đội quân” này. Chính quyền cũng là người đóng tiền bảo hiểm, phụ cấp… Họ cũng chính là người ra quyết định tuyển dụng hay sa thải người làm báo.
Vì phụ thuộc vào chính quyền, ngoài nội dung giải trí “vô thưởng, vô phạt”, báo chí Việt Nam không thu hút khán giả vào những “vụ việc nhậy cảm”. Vì vậy, tuy có rất nhiều nhà báo, nhà đài, đăng tải rất nhiều, nhưng lại thiếu thông tin đa chiều.
Cuộc “tinh giản” bộ máy truyền thông gần đây cũng nhằm “giúp báo chí phát huy tốt hơn vai trò định hướng dư luận, bảo vệ an ninh thông tin”. Nghĩa là củng cố sự trung thành của báo chí với lợi ích của chế độ.
Để đảm bảo sự phụ thuộc vào chính quyền, ngoài việc phân bổ ngân sách, họ giữ quyền cấp, hoặc thu hồi giấy phép hoạt động báo chí và thẻ nhà báo. Mọi manh nha xuất bản những tiếng nói khác biệt đều bị chính quyền ngăn chặn.
Nếu không được chính phủ Việt Nam cho phép, không có tờ báo, đài truyền hình hay truyền thanh nào được hoạt động. Truyền thông quốc tế muốn hoạt động tại Việt Nam cũng không phải ngoại lệ, như BBC, VOA hay RFA.
Cô Diễm, người có tới 50 năm sống tại Hoa Kỳ nói: “Báo chí Việt Nam hoàn toàn xa lạ với báo chí tự do ở phương Tây. Ý tôi là họ loan truyền thông tin có lợi cho họ. Nếu vụ chuyển xe xăng sang xe điện mà ở California này thì báo chí họ làm ầm lên rồi”.
Thực vậy, tại Mỹ, mô hình nhiều chủ sở hữu các báo đài ở đây cho phép CNN thuộc về Warner Bros., Fox News thuộc về Fox Corp. Tương tự, ở Đức có cả đài công là ARD, ZDF và đài tư RTL, ProSieben…
Vì đa dạng sở hữu nên báo chí ở những nơi này không phải phục vụ một ông chủ duy nhất như Việt Nam. Do dó họ phản ánh nhiều quan điểm khác nhau, thậm chí đối nghịch. Độc giả vì thế học hỏi được kiến thức, nắm được thông tin, giúp họ quyết định đúng.
Tin tức giống nhau có hại ra sao?
Nông dân trồng sầu riêng đã bị thua thiệt nhiều vụ, vì thiếu thông tin, hoặc thông tin quá lạc quan. Vụ 2025, hàng ngàn xe sầu riêng không qua được cửa khẩu với lý do được nêu là nhiễm kim loại nặng. Vụ 2021, nông sản bị ách lại tại cửa khẩu với lý do dịch bệnh.
Dù có đàm phán giữa viên chức Việt Nam và Trung Quốc, hàng hóa là trái cây tươi, không thể nằm chờ kết quả thương lượng, phải bán tống bán tháo, hoặc bỏ đi, dân chịu thiệt. Nếu báo chí luôn cảnh báo rủi ro từ trước, thiệt hại của bà con có thể đã không xảy ra.
Để dân có quyết định đúng đắn: Nuôi, trồng, sản xuất hay kinh doanh loại hàng hóa nào, số lượng bao nhiêu? Mức giá? Thời điểm tiến hành và kết thúc? Bà con cần thông tin nhiều chiều, đặc biệt là những ý kiến phản biện, kịp thời và không hạn chế.
Báo chí Việt Nam chỉ cạnh tranh sự chú ý của khán giả ở những chủ đề có tính chất giải trí, vụ việc nhỏ. Do vậy, họ không đăng tải ý kiến trái chiều về những vấn đề “nhạy cảm” như giá xăng, điện, nước, hay các dự luật, chính sách ảnh hưởng đến quyền lợi của dân.
Nếu báo chí Việt Nam chỉ thờ một chủ — Đảng Cộng Sản Việt Nam, thì tình trạng báo chí mặc đồng phục, không phục vụ độc giả còn tác hại lâu dài, đặc biệt với con em họ. Vì vậy, dân có quyền yêu cầu chính quyền chấm dứt trả lương cho các “nhà báo cách mạng”.
Chú thích: *Tên đã thay đổi theo yêu cầu của người được phỏng vấn