Tác giả: Vương Hỗ Ninh

Chương 3. Tính cách dân tộc đa dạng

Bài 8. Trái tim cô đơn

Một nhà văn gần đây đã xuất bản cuốn sách có tựa đề “Người Mỹ Cô Đơn” (The Lonely American), gây nên nhiều tranh luận trong giới học thuật và truyền thông. Tư tưởng chủ đạo của tác phẩm này là: trong xã hội Hoa Kỳ đương đại, mọi tầng lớp dân cư – từ người độc thân, người đã kết hôn, thanh thiếu niên cho đến người cao tuổi – đều đang trải qua một trạng thái cô đơn sâu sắc. Sự cô đơn ấy, hay cảm giác trống trải trong nội tâm con người, đang gây ra vô số hệ lụy và vấn đề nghiêm trọng đối với xã hội.

Là những sinh thể có nhu cầu cảm xúc và nhu cầu tương tác xã hội, con người khi bị cô lập thường dễ rơi vào các trạng thái tiêu cực như cay đắng, mất phương hướng, trống rỗng, bất an, tuyệt vọng, lo lắng và buồn bã… Những biến chuyển tâm lý bên trong cùng áp lực tinh thần không chỉ ảnh hưởng đến hành vi cá nhân, mà còn trở thành một nguồn áp lực trong vận hành xã hội. Nói cách khác, vấn đề cô đơn của con người đang trở thành một thách thức ngày càng nghiêm trọng đối với đời sống xã hội, và là một khía cạnh quan trọng trong công tác quản lý xã hội và hành chính nhà nước.

Người Mỹ cô đơn như thế nào? Một số người có thể cho rằng người Mỹ không cô đơn – hoặc chí ít, không phải tất cả đều như vậy. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là hiện tượng cô đơn không tồn tại. Thực tế là có một số lượng không nhỏ người Mỹ thừa nhận hoặc cảm nhận được sự cô đơn trong đời sống của mình.

Trẻ em hoàn toàn có thể trải qua cảm giác cô đơn ngay trong chính ngôi nhà của mình. Có nhiều nguyên nhân dẫn đến điều này. Rất nhiều trẻ lớn lên trong các gia đình “đơn thân”, tức là chỉ sống cùng cha hoặc mẹ – điều này thường là hệ quả của ly hôn, hoặc đôi khi là do người mẹ sinh con mà không kết hôn. Trong những gia đình như vậy, đứa trẻ thiếu vắng hơi ấm gia đình – một yếu tố thiết yếu đối với sự phát triển toàn diện. Theo thời gian, sự thiếu hụt này dễ dàng phát triển thành cảm giác cô đơn. Hiện tượng “gia đình đơn thân” đang trở nên hết sức phổ biến, và một tỷ lệ lớn trẻ em, thanh thiếu niên Mỹ đang sống trong mô hình gia đình này.

Ngay cả trong những gia đình đầy đủ thành viên, tình trạng cô đơn cũng có thể xuất hiện. Nếu cha mẹ quá bận rộn với công việc, họ sẽ không còn thời gian để giao tiếp hoặc quan tâm đúng mức đến con cái. Nhiều gia đình Mỹ theo đuổi phương pháp nuôi dạy con kiểu “khuyến khích tự lập” – điều này có nghĩa là trẻ em được sắp xếp ở phòng riêng ngay từ khi còn nhỏ, và được dạy tự lo liệu cuộc sống của bản thân. Về một khía cạnh nào đó, đây là phương pháp có lợi cho sự phát triển cá nhân của trẻ. Tuy nhiên, khi kết hợp với những yếu tố khác như thiếu giao tiếp gia đình, thiếu tình cảm gắn kết, phương pháp này cũng có thể dẫn đến cảm giác bị cô lập nơi trẻ nhỏ.

Tôi không dám khẳng định rằng cách nuôi dạy như vậy tất yếu sẽ tạo ra sự cô đơn trong tâm hồn, nhưng chắc chắn rằng nó không để lại một dấu ấn có khả năng chống lại cảm giác cô độc. Các nghiên cứu trong lĩnh vực tâm lý học cho thấy những trải nghiệm sống trong độ tuổi thanh thiếu niên có ảnh hưởng sâu sắc và lâu dài đến toàn bộ cuộc đời của một con người. Do đó, cách thức nuôi dưỡng và mối quan hệ gia đình trong giai đoạn này đóng vai trò then chốt trong việc hình thành đời sống tâm lý và cảm xúc cá nhân trong tương lai.

Chúng ta có thể nói rằng thanh thiếu niên không nhận thức được sự cô đơn, vì họ sinh ra trong hoàn cảnh cô đơn mà không ý thức được điều đó. Nhưng những người cao tuổi thì cảm nhận điều này một cách rất rõ ràng. Sự cô đơn trong tầng lớp người cao tuổi là một vấn đề lớn đối với xã hội Hoa Kỳ. Phần lớn người già sống trong trạng thái cô đơn. Con cái thường không sống cùng cha mẹ, mỗi người có cuộc sống riêng. Người già hầu như không nhận được sự an ủi về mặt tinh thần. Ngay cả khi con cháu về thăm vào các dịp lễ, sự đoàn tụ ấy cũng chỉ diễn ra chóng vánh. Trong đời sống thường nhật, con cái thường tránh can thiệp vào đời sống của cha mẹ, cho rằng đó là lĩnh vực riêng tư và không muốn vượt qua ranh giới cá nhân.

Nhiều người cao tuổi sống trong các viện dưỡng lão và chuyển đến đó khi đến một độ tuổi nhất định. Bộ phim On Golden Pond, từng giành giải Oscar và có sự tham gia của Henry Fonda, đã khắc họa sâu sắc sự cô đơn nội tâm của một cặp vợ chồng già, cũng như cách họ đối mặt với điều đó một cách hóm hỉnh — điều đã tạo nên sự đồng cảm sâu sắc từ khán giả. Người cao tuổi ở Mỹ có nhiều tổ chức riêng, tất cả đều nhằm mục đích giảm thiểu cảm giác cô đơn. Một ví dụ đáng chú ý là các “Ủy ban tang lễ” (Burial Committees), chủ yếu do người già thành lập, có nhiệm vụ chuẩn bị tang lễ cho chính họ hoặc cho những người cùng thế hệ. Sự tồn tại của các tổ chức như vậy phản ánh nhiều điều về thực trạng này.

Những người ở lứa tuổi trung niên cũng có thể cảm thấy cô đơn vì nhiều lý do khác nhau. Ngay cả người đang đi làm cũng khó tìm thấy cơ chế hiệu quả để xua tan nỗi cô đơn. Công việc thường mang tính kỹ thuật hoặc vật chất thuần túy, nghĩa là thiếu đi sự giao tiếp cảm xúc và tinh thần. Tất nhiên, không thể nói rằng mọi nơi làm việc đều thiếu đi yếu tố này, nhưng để xây dựng được một cơ chế hỗ trợ tinh thần là điều không dễ dàng. Chủ nghĩa cá nhân trong văn hóa Mỹ – thường thể hiện rõ trong môi trường công sở – đã khiến công việc trở thành rào cản lớn nhất đối với giao tiếp cảm xúc. Hơn nữa, tính chất lưu động cao trong thị trường lao động Mỹ càng cản trở việc hình thành các mối quan hệ sâu sắc. Nhiều người chỉ làm việc tạm thời trong vài ngày hoặc vài tuần rồi rời đi, khiến việc xây dựng kết nối giữa người với người gần như không thể.

Vợ chồng tuy nhìn chung ít cô đơn hơn, nhưng điều đó không phải lúc nào cũng đúng. Nhiều cặp đôi vẫn gặp khó khăn trong việc kết nối về mặt tinh thần. Với những người đã ly hôn, không cần phải nói thêm — cô đơn gần như là điều không tránh khỏi. Đây cũng là một vấn đề xã hội nghiêm trọng ở Mỹ. Tỷ lệ ly hôn tại Hoa Kỳ được cho là thuộc hàng cao nhất thế giới. Sau khi ly hôn, đàn ông và phụ nữ thường dễ rơi vào trạng thái cô đơn và sống trong tình trạng tách biệt.

Sự cô đơn trong xã hội Mỹ có thể biểu hiện ở mức độ bề mặt hoặc sâu sắc, và xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau. Nó cũng là một “căn bệnh” phát sinh từ các xã hội phát triển cao. Một người bạn từng kể cho tôi một câu chuyện phản ánh rất sinh động sự cô đơn của người Mỹ. Nhân vật chính là một người phụ nữ gần 50 tuổi, xuất thân trong một gia đình giàu có, từng kết hôn với một giáo sư và sau đó ly hôn. Các con của bà đã trưởng thành và sống tự lập bên ngoài. Hiện bà sống một mình trong một ngôi nhà, không có công việc ổn định, chỉ làm việc bán thời gian để kiếm thu nhập. Do bị trầm cảm, bà thường xuyên uống rượu nặng. Khi say, bà mất kiểm soát, khóc lóc, la hét — tất cả đều là biểu hiện của sự cô đơn tinh thần sâu sắc.

Tuy nhiên, điều khiến người ta thấy bà thực sự cô đơn không chỉ là hoàn cảnh, mà còn là thái độ của những người xung quanh đối với bà. Người bạn kia, lúc đó đang ở trọ trong nhà bà, rất lo lắng cho tình trạng của bà và gọi điện cho các con của bà. Con cái của bà trả lời rằng đó là việc riêng của mẹ họ, và họ không thể can thiệp. Họ nói rằng nếu bà cảm thấy cần đến bệnh viện hoặc gọi cảnh sát, thì đó là quyền lựa chọn của bà và họ không có quyền quyết định. Nói cách khác, họ phủi tay và để mặc mọi chuyện xảy ra.

Khi người bạn gọi cho người bạn thân nhất của bà, câu trả lời cũng tương tự — rằng không thể làm gì được. Dù là bạn thân, người ấy cũng không thể vượt qua ranh giới cho phép. Người bạn chỉ có thể chứng kiến cảnh bà say xỉn điên loạn mà bất lực. Người bạn thân ấy từng nói: “Bà ấy đang cố biến tôi thành mẹ để được nuông chiều.” Nhưng sâu trong lòng, người đó cũng có phần khinh thường bà. Câu hỏi đặt ra là: tại sao bà lại trở nên như vậy? Đó chính là kết quả của một sự cô đơn sâu sắc. Sự cô đơn của bà không chỉ nằm trong nội tâm, mà còn thể hiện rõ qua cách mà xã hội xung quanh đối xử với bà. Bà cô đơn giữa lòng xã hội, và xã hội cũng cô lập bà. Đây là hiện thực mà một người Mỹ cô đơn phải đối mặt.

Người Mỹ cô đơn như thế nào? Đây là một câu hỏi khó có thể trả lời chỉ bằng một câu. Có thể nói rằng hệ thống kinh tế của Hoa Kỳ đã tạo ra sự cô đơn ở con người, và vị thế nổi bật cùng tầm quan trọng của tiền bạc trong xã hội đã thương mại hóa các mối quan hệ giữa con người với nhau, trong khi cảm xúc và tình cảm của con người bị đẩy xuống dưới mối quan hệ tiền tệ. Một chút ấm áp cũng có thể bị quy đổi thành tiền.

Có thể cho rằng hệ giá trị chi phối xã hội Hoa Kỳ — chủ nghĩa cá nhân — chính là nguyên nhân dẫn đến sự cô lập của mỗi cá nhân. Tocqueville từng chỉ ra rằng cuộc Cách mạng Mỹ đã dẫn đến sự trỗi dậy của chủ nghĩa cá nhân, song chủ nghĩa cá nhân cũng đồng nghĩa với sự cô độc tự thân. Nếu không chấp nhận được sự cô độc đó, thì nỗi sợ tan rã (về mặt tinh thần) cũng sẽ cản trở việc hình thành các điều kiện thực sự để chủ nghĩa cá nhân phát triển. Vị trí áp đảo của chủ nghĩa cá nhân trong xã hội có thể được xem là một minh chứng cho thực trạng cô đơn của người Mỹ.

Ta cũng có thể nói rằng việc xã hội Mỹ bảo vệ không gian riêng tư cũng đồng nghĩa với việc bảo vệ sự cô đơn; mỗi cá nhân đều không thích và không mong muốn người khác xâm phạm vào không gian sống của mình. Chính khát vọng này đã nuôi dưỡng sự cô lập. Có lẽ người Mỹ yêu thích sự cô đơn — hoặc chính xác hơn, họ mong muốn một mức độ cô đơn vừa phải. Vấn đề đặt ra là liệu họ có đủ sự chuẩn bị để đối mặt với mức độ cô đơn lớn hơn hoặc cô đơn mang tính cưỡng ép bởi xã hội hay không.

Những cơ chế mà con người tạo ra nhằm bảo đảm một mức độ cô đơn hợp lý, khi được tổng hợp lại trong quy mô toàn xã hội, lại tạo ra sự cô đơn quá mức — thậm chí là không thể chịu đựng được — cho từng cá nhân. Những vấn đề mà các cơ chế đó tạo ra cho từng con người riêng lẻ sẽ trở thành các vấn đề tiềm ẩn đối với xã hội. Sự cô đơn của con người là một sản phẩm của các thiết chế xã hội, và chừng nào những thiết chế ấy vẫn còn tồn tại nguyên vẹn, thì giải pháp cho vấn đề cô đơn sẽ rất khó được tìm thấy. Điều khó khăn nhất mà một thiết chế xã hội phải đối mặt, chính là việc khắc phục những sản phẩm phụ mà chính nó tạo ra.

Các tác giả của cuốn Megatrends lập luận rằng sự phát triển của công nghệ cao đã thúc đẩy nhu cầu tìm kiếm cảm xúc cao độ. Bất kỳ sự theo đuổi nào quá tập trung vào một lĩnh vực trong xã hội đều có thể trở thành một vấn đề trong quản trị chính trị. Sự tách biệt giữa con người với nhau đã trở thành một gánh nặng lớn cho hệ thống chính trị — và tình trạng này sẽ còn tiếp diễn. Khi phân tích nhiều chính sách của chính phủ, người ta có thể dễ dàng nhận ra rằng động cơ sâu xa đằng sau các chính sách ấy chính là vai trò phức tạp và thường trực của sự cô đơn trong mỗi cá nhân.