Tác giả: Vương Hỗ Ninh
Chương 1. Vùng đất không đồng đều
4. Thương mại hóa cao độ
Một đặc điểm nổi bật khác của xã hội Mỹ hay văn hóa Mỹ là mức độ thương mại hoá cao. Có thể nói đây là một “thế giới hoa lệ” điển hình của chủ nghĩa tư bản. Trong xã hội tư bản điển hình này, gần như bất kỳ thứ gì cũng có thể trở thành hàng hóa, từ thân thể con người, không khí, ý tưởng trừu tượng đến đủ loại vật thể cụ thể, tất cả đều được thương mại hóa. Chính vì vậy, phân tích của Marx về xã hội tư bản, trong đó ông coi hàng hóa là tế bào của phương thức sản xuất này, là một nhận thức đúng đắn. Trong xã hội tư bản ngày nay, đặc điểm này phát triển đầy đủ hơn, mặc dù có nhiều khác biệt về hình thức biểu hiện.
Hàng hóa, vẫn là yếu tố cơ bản của xã hội này, với biểu hiện điển hình nhất ở chỗ rằng con người đã trở thành hàng hóa. Sự thương mại hóa quy mô lớn và toàn diện này là xu hướng cơ bản của phương thức sản xuất tư bản, không bị chi phối bởi ý chí chủ quan của con người.
Câu hỏi cần đặt ra không phải là mức độ thương mại hóa cao này phát sinh như thế nào và đạt đến mức độ nào. Những gì chúng ta cần xem xét trong khi tìm hiểu quá trình quản lý của một xã hội là: mức độ thương mại hóa cao ảnh hưởng như thế nào đến quá trình quản lý phức tạp của xã hội?
Sự phát triển của xã hội loài người hiện đại, cùng với sự gia tăng các nhu cầu trong mọi mặt của đời sống con người hiện đại, cũng như sự đan xen phức tạp giữa các lĩnh vực như xã hội, chính trị, kinh tế, văn hóa, giải trí, y tế, nghệ thuật, giao thông vận tải và nhiều lĩnh vực khác, đã đặt ra một thách thức nghiêm trọng đối với hệ thống quản lý xã hội. Liệu một hệ thống chính trị và hành chính có thể gánh vác toàn bộ gánh nặng của xã hội hiện đại hay không? Đây là một câu hỏi khó đối với tất cả các quốc gia. Từ cả khía cạnh lý thuyết lẫn thực tiễn, e rằng không có hệ thống chính trị và hành chính nào đủ khả năng trực tiếp quản lý và đảm nhận toàn bộ trách nhiệm. Nếu hệ thống chính trị và hành chính buộc phải đảm nhận do những ràng buộc về cấu trúc và chức năng, thì điều đó tất yếu sẽ dẫn đến tình trạng “gậy dài khó điều khiển”. Bởi vì năng lực của bất kỳ hệ thống chính trị và hành chính nào cũng đều có giới hạn. Đối với các xã hội nhỏ, chính phủ có thể đủ khả năng tự xoay xở, như ở Singapore, Hồng Kông, Hàn Quốc, v.v. Nhưng đối với các xã hội lớn, đặc biệt là những quốc gia với hàng trăm triệu dân, thì khó có khả năng để chính phủ có thể trực tiếp và toàn diện quản lý mọi cấp độ và lĩnh vực của xã hội. Lịch sử đã cho thấy rằng, những xã hội đi theo con đường đó thông qua việc thiết kế thể chế thường có các hệ thống chính trị và hành chính không đáp ứng tốt nhiều nhu cầu cơ bản của xã hội, và tích tụ vô số vấn đề. Việc cố gắng để cho các khu vực khác nhau trong đời sống xã hội tự tổ chức các cơ quan và tự vận hành riêng để đáp ứng các nhu cầu xã hội của họ, mà từ đó hệ thống chính trị hay hành chính chỉ đóng một vai trò gián tiếp, là một cách hiệu quả để đạt được thành công trong lĩnh vực này.
Một điều kiện tiên quyết để hiện thực hóa cấu trúc này là cho phép các lĩnh vực khác nhau trong đời sống xã hội hình thành một hệ thống tự tổ chức, tách rời các hoạt động chuyên biệt và phức tạp này khỏi hoạt động chính trị. Quá trình thương mại hóa chính là chất xúc tác cho quá trình chuyển đổi này. Những vấn đề như nhà ở, thực phẩm, giao thông, việc làm và giáo dục là những nan đề cơ bản luôn làm trăn trở mọi xã hội. Nhiều chính phủ bị mắc kẹt trong những vấn đề này và không thể thoát ra được. Muốn rút lui cũng không được, mà muốn tiến lên cũng không xong. Mức độ thương mại hóa cao đã tạo ra một cấu trúc đặc thù hơn trong xã hội Mỹ ở các lĩnh vực này.
Chúng ta có thể xem xét cách quá trình thương mại hóa đã biến các lĩnh vực này thành những hệ thống tự tổ chức và cách thức chúng vận hành.
Nhà ở là một vấn đề nan giải ở nhiều quốc gia đang phát triển. Chính phủ của một số nước đã nỗ lực rất nhiều để biến “sở hữu nhà” thành hiện thực. Nhưng tại Hoa Kỳ, vấn đề nhà ở được giải quyết tốt hơn. Mặc dù các thành phố lớn vẫn có nhiều người vô gia cư lang thang trên đường phố, nhưng phần lớn người dân đều có chỗ ở rộng rãi. Mỗi gia đình sở hữu một căn nhà riêng là mức sống phổ biến. Nhiều căn nhà có bảy hoặc tám phòng nhưng thực tế chỉ có một hoặc hai người sinh sống. Nhà ở mới vẫn liên tục được xây dựng. Việc quản lý nhà ở hoàn toàn được thương mại hóa. Bất kỳ ai muốn có nhà riêng, hoặc muốn thuê nhà, đều phải trả tiền để mua hoặc thuê. Bất động sản trở thành một trụ cột quan trọng trong nền kinh tế, được điều tiết bằng các đòn bẩy kinh tế. Ở các khu vực khác nhau, giá cả cũng khác nhau. Với khoảng 100.000 đô la, bạn có thể mua được một ngôi nhà ở một thành phố nhỏ trung tâm, nhưng ở San Francisco hoặc New York, có thể 200.000 đô la cũng không đủ. Một căn hộ cho thuê ở Manhattan, New York có thể tốn từ 400–500 đô la, nhưng ở một thị trấn nhỏ hơn có thể chỉ mất 200–300 đô la. Ngành công nghiệp nhà ở luôn có động lực để xây dựng thêm nhà cửa vì lợi nhuận hấp dẫn từ bất động sản sau khi được thương mại hóa. Qua nhiều năm, nhà ở ngày càng tích lũy và số lượng ngày càng tăng. Những gì chính phủ làm là điều tiết các hoạt động này và giữ chúng trong khuôn khổ pháp luật, chứ không trực tiếp xây dựng, phân phối hay bảo trì nhà ở. Chính phủ chỉ xây dựng một tỷ lệ rất nhỏ nhà ở dành cho người nghèo.
Thực phẩm là một vấn đề khác đang gây khó khăn cho nhiều quốc gia hiện nay, trong đó một số nước thậm chí vẫn chưa giải quyết được vấn đề lương thực tối thiểu. Một số quốc gia đã vượt qua được trở ngại này, nhưng vẫn còn rất xa mới đáp ứng được nhu cầu của xã hội về sự đa dạng và phong phú của các loại thực phẩm không thiết yếu. Chính phủ bị kiệt sức vì những mâu thuẫn và tình trạng thiếu hụt hàng hóa. Nhưng trong xã hội này, sự phong phú và đa dạng của thực phẩm thật đáng kinh ngạc, thậm chí đến mức lãng phí. Hệ thống cung cấp thực phẩm được thương mại hóa hoàn toàn. Với vai trò là nhà sản xuất, người dân sản xuất những gì thị trường cần, sau đó hệ thống thị trường sẽ bán chúng cho người tiêu dùng. Trong quá trình này, nhà sản xuất, người bán và tất cả các khâu khác trong hệ thống đều nhận được lợi nhuận. Thương mại hóa mang lại lợi nhuận, và đó chính là động lực chính. Tất nhiên, không thể nói rằng thương mại hóa có thể giải quyết được mọi vấn đề, vì sự phát triển đầy đủ của khoa học công nghệ và các phương tiện sản xuất cũng là yếu tố không thể thiếu.
Giao thông vận tải là một thách thức mà xã hội hiện đại chắc chắn phải đối mặt. Trong xã hội hiện đại, sự phát triển của con người, kinh tế, văn hóa và xã hội đều đồng nghĩa với việc gia tăng tính di động. Nếu khả năng di chuyển này không được khai thông, xã hội sẽ phải chịu một áp lực to lớn, và sự phát triển chính trị, kinh tế, văn hóa của xã hội sẽ bị cản trở. Vấn đề giao thông chính là điều mà nhiều quốc gia gặp khó khăn trong việc giải quyết. Các phương tiện giao thông phần lớn đã được thương mại hóa. Hàng không do các hãng tư nhân như United, Delta, Northwest, TWA, v.v. đảm nhiệm là một ngành hoàn toàn tự chủ về tài chính. Sự phát triển của ngành hàng không là một trong những yếu tố quyết định lớn đến sự phát triển kinh tế. Giao thông đường bộ, với hãng xe khách nổi tiếng Greyhound, kết nối mọi miền đất nước. Và còn nhiều ví dụ khác. Thương mại hóa kích thích con người vận hành, để đạt lợi nhuận và gia tăng lợi nhuận, mỗi đơn vị kinh doanh buộc phải tìm cách nâng cao dịch vụ và mở rộng phạm vi hoạt động.
Việc làm là một nghịch lý logic lớn của xã hội hiện đại: một mặt, sự phát triển của khoa học và công nghệ ngày càng làm cho nhiều người bị thay thế, mặt khác, ngày càng có nhiều người cần tìm việc làm để kiếm sống. Trong xã hội này, lao động đã được thương mại hóa. Chính phủ không trực tiếp sắp xếp việc làm cho người dân; thay vào đó, thông qua hệ thống chính trị, chính phủ định hướng việc làm và tạo ra cơ hội việc làm. Mỗi doanh nghiệp có thể tự tuyển dụng nhân sự của mình, và mỗi người đều có thể đến bất kỳ doanh nghiệp nào để tìm việc. (Tất nhiên, về mặt lý thuyết thì điều này không có nghĩa là ai muốn việc gì cũng sẽ tìm được đúng việc đó.) Tuy nhiên, ở nơi mà quá trình thương mại hóa phát triển mạnh, điều quan trọng không còn là tính chất của công việc, mà là giá trị trao đổi mà công việc đó mang lại. Với mức lương phù hợp, người ta sẵn sàng trao đổi sức lao động của mình. Có tiền, người ta có thể tham gia vào xã hội đã được thương mại hóa và có được bất cứ thứ gì mà người khác mong muốn. Sau khi thương mại hóa, việc làm không còn do chính phủ quản lý trực tiếp, mà do các công ty và cá nhân tự điều phối với nhau.
Sự phát triển của nền kinh tế hàng hóa đã dẫn đến một cấu trúc quản trị kép trong xã hội: hệ thống xã hội tự tổ chức chịu trách nhiệm xử lý các vấn đề cụ thể khác nhau, còn hệ thống chính trị chịu trách nhiệm điều phối các hệ thống tự tổ chức đó. Đây là một đặc điểm lớn trong quản lý vĩ mô của xã hội này. Những ví dụ trên chỉ là một vài minh họa, nhưng không nên cho rằng thương mại hóa nhất thiết sẽ khiến mọi thứ trở nên hoàn hảo. Nó chỉ đơn giản có nghĩa là thương mại hóa mang lại khả năng giúp chính phủ trở nên nhẹ gánh hơn. Việc chính phủ tham gia vào hàng ngàn vấn đề trong xã hội sẽ khiến nó không thể vận hành hiệu quả. Nhưng sau khi đã giảm tải, chính phủ vẫn cần điều tiết các hoạt động trong nhiều lĩnh vực – chỉ có điều, vai trò điều tiết đó đã chuyển từ trực tiếp sang gián tiếp.
Quá trình thương mại hóa có một sức mạnh đáng kinh ngạc trong việc thúc đẩy con người đến mọi nơi có khả năng sinh lợi. Những ví dụ điển hình nhất như gà rán Kentucky (KFC), hamburger, Coca-Cola, Pepsi, kem đánh răng Crest, thuốc lá Marlboro, dịch vụ chuyển phát nhanh United Parcel Post, v.v… đều có mặt ở khắp mọi nơi, thậm chí cả ở những vùng rất xa xôi hẻo lánh. Có thể nói rằng, ở đâu có thể kiếm được một đồng xu, thì con người sẽ mang hàng hóa và dịch vụ đến đó. Thương mại hóa không chỉ thúc đẩy lưu thông hàng hóa theo chiều rộng địa lý, góp phần vào sự phát triển cân bằng của xã hội, mà còn thúc đẩy sự đa dạng hóa sản phẩm và mở rộng đến mọi lĩnh vực chưa được khai phá. Điều này đúng không chỉ với các mặt hàng tiêu dùng nhỏ hàng ngày, mà còn cả trong lĩnh vực công nghệ cao.
Mọi thứ đều có hai mặt, và sự hào nhoáng của quá trình thương mại hóa cao độ cũng không ngoại lệ. Thân thể con người, tình dục, tri thức, chính trị, quyền lực và pháp luật – tất cả đều có thể trở thành đối tượng của thương mại hóa. Văn hóa khiêu dâm trên phố 42 ở New York có lẽ là một sản phẩm tiêu biểu của quá trình này. Thương mại hóa, dưới nhiều hình thức, có thể làm tha hóa xã hội và dẫn đến hàng loạt vấn đề xã hội nghiêm trọng. Những vấn đề này, ngược lại, có thể làm gia tăng áp lực lên hệ thống chính trị và hành chính.
Do đó, thương mại hóa có thể làm giảm gánh nặng cho hệ thống chính trị và hành chính, nhưng điều đó đòi hỏi một tiền đề quan trọng: hệ thống chính trị và hành chính phải điều tiết quá trình thương mại hóa. Bản chất thực sự của thương mại hóa không phải là mọi thứ đều trở thành hàng hóa, mà là hàng hóa vận hành trong một cơ chế hợp lý. Các đòn bẩy kinh tế điều phối cơ chế này, và hệ thống chính trị – hành chính cũng phải tham gia vào quá trình đó. Khi nhiều lĩnh vực cơ bản của xã hội đã trở thành các hệ thống tự tổ chức, thì hệ thống chính trị và hành chính mới có điều kiện để tách khỏi những lĩnh vực ấy, chuyển từ quản lý trực tiếp sang quản lý gián tiếp. Quá trình thương mại hóa chính là quá trình các lĩnh vực đó trở thành hệ thống tự tổ chức. Quá trình này không thể hình thành trong thời gian ngắn, và ngay cả sau một giai đoạn phát triển đáng kể, thì mâu thuẫn, xung đột, trở ngại và sự hỗn loạn vẫn là điều không thể tránh khỏi. Tuy nhiên, hệ thống chính trị và hành chính sẽ trở nên mạnh mẽ và hiệu quả hơn nhiều khi quản lý một vài hệ thống tự tổ chức lớn, thay vì phải quản lý hàng ngàn hoạt động cụ thể.