Tác giả: Vương Hỗ Ninh

Chương 1. Vùng đất không đồng đều

3. Bốn chữ “C” 

Sau một thời gian ngắn sống ở Hoa Kỳ, tôi nhận ra rằng có một số thứ đặc biệt dồi dào trong xã hội này. Qua hiện tượng bề mặt của những thứ đó, người ta có thể thấy được một số điều kiện cơ bản về cách tổ chức một xã hội năng động. Hãy bắt đầu từ bốn thứ sau đây:

Đó là xe hơi (Car). Xe hơi chạy thành từng đoàn trên các thành phố lớn nhỏ, trên đường cao tốc và cả đường làng suốt ngày đêm. Xe có đủ hình dạng, kích cỡ và đủ loại mẫu mã. Khi tôi ở Washington, Antony King – phó hiệu trưởng Đại học Essex (Anh) – đã chỉ cho tôi sự đa dạng của xe cộ trên đường và nói: “Mười năm trước, hầu hết các xe tôi thấy ở Mỹ đều sản xuất trong nước, nhưng ngày nay thì đủ loại, đặc biệt là xe Nhật.” Cuộc chiến xe hơi giữa Mỹ và Nhật đã quá nổi tiếng. Một lý do quan trọng khiến xe Nhật có thể thâm nhập thị trường Mỹ là do thị trường xe Mỹ quá lớn và xe hơi lại quá quan trọng đối với đời sống cá nhân. Ở Mỹ mà không có xe hơi thì chẳng khác nào không có chân.

Hệ thống đường cao tốc rất phát triển, thường có ba làn mỗi bên, chia thành làn nhanh, vừa và chậm; có nơi có đến bảy làn xe. Mọi loại xe hơi chạy suốt ngày đêm. Mỗi gia đình thường có ít nhất một chiếc, nhiều nhà có đến hai, ba chiếc. Tôi đến nhà một giáo sư ở Đại học Stanford và thấy ông có ba chiếc xe hơi. Tổng số xe hơi tư nhân ở Hoa Kỳ thuộc loại nhiều nhất thế giới.

Tiếp theo là điện thoại (Call). Ở Mỹ, đi đâu cũng thấy điện thoại. Tất cả văn phòng và gia đình đều có điện thoại. Nhà riêng thì có từ một đến vài máy nhánh. Ở nơi công cộng có điện thoại tự động, chỉ cần bỏ xu là có thể gọi. Ngày nay còn có điện thoại dùng thẻ, chỉ cần đút thẻ vào là gọi được. Ở sân bay có cả dãy điện thoại tự động. Trong khách sạn, ví dụ Sheraton hay Hilton ở Washington D.C., tầng trệt cũng có nhiều điện thoại tự động. Trong các trường đại học, thư viện, căng tin, hội trường, trung tâm máy tính, trung tâm ngôn ngữ… đều có điện thoại công cộng như vậy.

Không chỉ có nhiều điện thoại, mà còn rất tiện dụng. Gọi nội địa thì nhấc máy quay số, chưa đầy 30 giây là kết nối. Gọi quốc tế cũng dễ – chỉ cần quay số. Một đặc điểm chính trong công việc là sử dụng điện thoại; nhiều việc được giải quyết qua điện thoại – kể cả chuyện yêu đương. Nhiều phụ huynh nói với tôi rằng con cái họ yêu nhau qua điện thoại hai tiếng liền, khiến cuộc gọi khác không thể vào, mà chi phí lại rất cao. Dĩ nhiên, chức năng xã hội của điện thoại không chỉ để yêu đương mà còn để giải quyết mọi chuyện khác.

Thứ ba là máy tính (Computer). Đây cũng là một đặc điểm nổi bật. Đi đâu cũng thấy người ta dùng máy tính. Khi tôi đến thăm Hội đồng An ninh Quốc gia, thấy người ta dùng máy tính. Giáo sư đại học có máy tại văn phòng hoặc nhà riêng. Khách sạn thì toàn bộ quản lý đều được vi tính hóa. Làm bằng lái xe ở Sở Giao thông, mọi dữ liệu đều được nhập vào máy tính. Mua sắm ở cửa hàng, căng tin – thanh toán bằng máy tính. Tra cứu thông tin thư viện – cũng dùng máy tính. Gửi tiền, rút tiền ở ngân hàng – hệ thống cũng vi tính hóa.

Máy tính được dùng rộng rãi trong sản xuất công nghiệp, văn phòng chính phủ, hoạt động quân sự, trong máy bay… Máy tính giúp mọi việc trở nên nhanh chóng, chính xác và dễ dàng tra cứu. Máy tính có thể liên kết thành mạng quốc gia hay toàn cầu. Khi tôi đến thư viện Đại học Yale, người phụ trách khu vực Đông Á – ông Mã – nhập tên tôi vào và chỉ vài giây sau đã tìm thấy sách của tôi (Chủ quyền quốc gia và Phân tích chính trị so sánh) đang có mặt ở hai trường đại học khác. Máy tính có thể “nói chuyện” với nhau, chỉ cần biết mã số của nhau (BigNet ID), là có thể trao đổi thông tin.

Cuối cùng là thẻ (Card). Thẻ ở đây không phải như khái niệm thẻ của Trung Quốc kiểu như: thẻ than tổ ong, thẻ trứng, thẻ đồ dùng hàng ngày… làm bằng giấy. Thẻ ở đây là thẻ nhựa, có dải từ ở mặt sau để lưu trữ thông tin. Loại thẻ này rất nhiều: thẻ tín dụng, thẻ ATM, thẻ thư viện, thẻ điện thoại, thẻ căn cước… Mỗi loại lại có nhiều loại nhỏ. Thẻ mới liên tục xuất hiện. Có báo từng đưa tin hãng hàng không tung ra dịch vụ mới – mua một số vé nhất định sẽ được hưởng ưu đãi hạng nhất, và chứng nhận là một loại thẻ như vậy. Tôi bay từ San Francisco đến Iowa bằng United Airlines, vé máy bay thực tế là một thẻ như thế.

Thẻ được liên kết với máy tính, chỉ cần đưa thẻ vào máy là có thể thực hiện thao tác: rút tiền, gửi tiền, kiểm tra tài khoản mà không cần đến nhân viên ngân hàng. Hầu như ai có việc làm đều có ví trong đó đầy thẻ. Vì có nhiều thẻ, ví cũng thay đổi – bên trong có nhiều ngăn riêng cho thẻ. Tôi e rằng những ví da sản xuất ở Trung Quốc không thể xuất khẩu sang Mỹ hay phương Tây nữa vì không có chỗ để đựng thẻ.

Đó là bốn chữ “C” – Car, Call, Computer, Card.

Quan trọng hơn là vai trò của chúng trong tổ chức và quản lý xã hội.

• Số lượng xe hơi khổng lồ khiến toàn xã hội trở thành một thể năng động – xe không chỉ chở người và hàng hóa, mà còn truyền tải tư tưởng, khái niệm và tinh thần.
• Điện thoại dồi dào giúp xã hội trở thành một hệ thống thông tin liên thông – ngôn ngữ truyền đi kèm theo cả cảm xúc và thông tin.
• Máy tính nhiều giúp việc quản lý xã hội trở nên tích hợp cao – dữ liệu được máy tính hóa là công cụ quản lý công bằng.
• Thẻ đại diện cho hình thức quản lý biểu tượng – giải phóng con người khỏi quản lý vật lý (người và vật), chuyển sang quản lý thông qua biểu tượng.

Sự phát triển của bốn phương diện này là yếu tố thiết yếu cho một xã hội. Chúng là động lực và kênh truyền dẫn cho quá trình xã hội hóa và giao tiếp chính trị. Sự tiến bộ trong những khía cạnh này giúp cho hệ thống, nguyên tắc và tinh thần xã hội được bén rễ sâu hơn, vật chất hóa và vững chắc hơn.

Tuy nhiên, “bốn chữ C” cũng mang lại nhiều vấn đề – hiện đại hóa đồng nghĩa với cái giá phải trả cho xã hội và tự nhiên:

• Xe hơi nhiều → ô nhiễm nhiều, tai nạn giao thông nhiều, lãng phí nhiều.
• Gọi điện nhiều → gây nhiễu nhiều, bị nghe lén.
• Máy tính nhiều → hệ thống truyền thông xã hội trở nên mong manh; chỉ cần một máy hỏng hoặc nhiễm virus là ảnh hưởng trên diện rộng, có khi mất dữ liệu lớn.
• Thẻ nhiều → trộm cắp nhiều hơn, báo mất nhiều hơn, tội phạm làm giả cũng nhiều hơn.

Câu hỏi lớn là làm sao một xã hội củng cố được thể chế của mình? 

Hiếm khi thể chế được xây dựng bền vững nếu chỉ bắt đầu bằng lý thuyết. Sự củng cố thực sự chỉ xảy ra khi thể chế đó thấm sâu vào đời sống thường nhật của người dân.