Chương 1. Vùng đất không đồng đều

2. Manhattan và Khu phố Tàu

Máy bay đến New York. Tôi xuống máy bay và lấy hành lý. Tôi cảm thấy lo lắng khi mọi người đã rời đi mà vẫn chưa thấy bạn mình—người đã hứa sẽ đến đón. Tôi từng nghe bạn nói rằng khi đến New York, người ta sẽ có cảm giác sợ hãi vì tỉ lệ tội phạm ở đây rất cao. Tôi sợ gặp phải cướp, vì trong lòng vẫn còn thấp thỏm. Nửa tiếng sau, bạn tôi xuất hiện, tôi mới thở phào nhẹ nhõm.

Rời sân bay, tôi đi thẳng đến trụ sở Liên Hợp Quốc. Tòa nhà Liên Hợp Quốc thật tráng lệ. Chúng tôi đến thăm Hội đồng Bảo an và chụp ảnh tại đó. Sau đó chúng tôi đến Đại hội đồng Liên Hợp Quốc, tìm chỗ ngồi của phái đoàn Trung Quốc và cũng chụp ảnh lại. Mỗi người đều có một tấm ảnh đứng phát biểu tại bục của Liên Hợp Quốc.

Khi tham quan Liên Hợp Quốc, tôi nhìn thấy nhiều món quà đẹp và quý giá từ các quốc gia khác nhau, như tượng ngà voi từ Trung Quốc, thuyền hoàng gia từ Thái Lan, bức tranh từ Liên Xô. Điều đó cho thấy công dân thế giới đều muốn có danh tiếng tại Liên Hợp Quốc. Nhưng trong thực tế, có bao nhiêu quốc gia thực sự tin tưởng vào nguyên tắc của tổ chức này? Nó giống như một nhóm người, ai cũng muốn tham gia và thể hiện tình yêu dành cho tổ chức, nhưng thực tế thì lại hành động trái ngược ở khắp nơi. Trong thế giới ngày nay với lợi ích đa dạng, rào cản và xung đột ý thức hệ, đúng là Liên Hợp Quốc chưa thực sự phát huy hết vai trò của mình. Tuy nhiên, tổ chức này cũng có những đóng góp không thể xem nhẹ, đặc biệt trong lĩnh vực phát triển kinh tế-xã hội và văn hóa. Việc đạt được lệnh ngừng bắn giữa Iran và Iraq cũng là một ví dụ nổi bật về giải quyết xung đột.

Thế giới ngày nay vẫn là một thế giới cần con người kiểm soát. Nhìn bức tượng “kiếm biến thành lưỡi cày” trước trụ sở Liên Hợp Quốc, người ta không khỏi tự hỏi: phương pháp nào mới có thể “rèn kiếm thành cày”? Lịch sử từng cho thấy nhiều người tin rằng chiến tranh cũng là cách để chuyển từ kiếm sang cày, và kết quả là những thanh kiếm cứ mãi là kiếm.

Khu phố Tàu ở New York khiến người ta cảm thấy khá quen thuộc. Có vẻ nó hơi bẩn hơn những khu vực khác. Người ta nói rằng khu phố Tàu là một nơi phức tạp, nơi hội tụ tất cả những hiện tượng đặc trưng của người Hoa. Nó khiến tôi nhớ đến cuốn sách “Người Trung Quốc xấu xí” của Bạch Dương. Tôi không đi bộ nhiều trong khu phố Tàu, nhưng từ bên ngoài, có thể thấy rất nhiều cửa hàng nhỏ. Trong khu vực đông đúc này, những biển hiệu đầy chữ Hán khiến tôi nhớ đến Trung Quốc xa xôi. Khu phố này tương phản rõ rệt với các khu vực khác của Manhattan. Một bên là văn hóa Trung Hoa, bên kia là văn hóa phương Tây.

Nói về nước Mỹ và Trung Quốc là chủ đề thường trực của hầu hết các học giả và du học sinh Trung Quốc tại Mỹ. Trong chủ đề bất tận này tồn tại hai trụ cột xuyên suốt: phát triển kinh tế và dân chủ chính trị. Thành tựu kinh tế và tiến bộ công nghệ mà Hoa Kỳ đạt được trong thế kỷ này là điều ai cũng thấy rõ, và cho đến nay, vẫn chưa có quốc gia nào vượt qua được. Dù người Nhật có vươn lên mạnh mẽ, tiến nhanh và hung hãn, họ vẫn không thể sánh được với Hoa Kỳ trong các lĩnh vực như quân sự, văn hóa và tài nguyên – ngoài sức mạnh kinh tế cạnh tranh.

Vấn đề cần được phân tích là: phát triển kinh tế của Hoa Kỳ đóng vai trò gì trong quá trình phát triển chính trị của họ? Trong cả hai lĩnh vực, Mỹ đều là quốc gia nổi bật nhất thế giới. Trung Quốc thì còn thiếu sót quá nhiều trong cả hai phương diện này. Vì vậy, chúng đã trở thành những chủ đề liên tục trong tiến trình hiện đại hóa.

Làm thế nào để hiện đại hóa kinh tế Trung Quốc? Câu hỏi căn bản là liệu quá trình hiện đại hóa kinh tế có thể hoàn thành dưới hình thức sở hữu công hay không? Hầu hết các nước phát triển ngày nay đều không theo mô hình sở hữu công. Thực tế này là thách thức lớn nhất đối với tư duy của mọi người.

Câu hỏi tiếp theo là: dân chủ chính trị sẽ phát triển như thế nào? Có song hành cùng kinh tế hay không? Hai vấn đề lớn này đã trở thành chủ đề tranh luận nóng trong năm nay. Một lập luận cho rằng: không thể đạt được hiện đại hóa kinh tế nếu thiếu dân chủ chính trị. Một phản biện là: Hồng Kông, Đài Loan, Singapore và Hàn Quốc đều không có dân chủ chính trị trong giai đoạn cất cánh kinh tế; Hồng Kông dưới chế độ thuộc địa, Đài Loan dưới chế độ độc đảng, Hàn Quốc dưới sự can thiệp của quân đội.

Lập luận khác cho rằng: khi kinh tế phát triển thì các điều kiện cho dân chủ chính trị sẽ hình thành, như các phong trào dân chủ hóa tại các vùng và quốc gia công nghiệp mới nổi. Tuy nhiên, cũng có phản biện mạnh mẽ: các nước phương Tây phát triển chưa thực sự có nền kinh tế phát triển khi tiến hành cách mạng tư sản, còn xa mới bằng sức mạnh kinh tế của một số nước đang phát triển hiện nay, nhưng họ đã thiết lập được thể chế cộng hòa dân chủ cơ bản.

Đây là một câu hỏi mà các nhà lý luận Trung Quốc cần suy nghĩ lâu dài. Phát triển kinh tế chỉ là một hiện tượng, và dù là tập trung hay dân chủ, đều có thể thúc đẩy hoặc cản trở kinh tế phát triển. Điều cần quan tâm là: những thay đổi nào trong xã hội sẽ có lợi cho sự phát triển của dân chủ chính trị sau khi kinh tế phát triển?

Vì kinh tế chưa phát triển, các nước đang phát triển không thể không phụ thuộc vào các nước phát triển. Điều này thể hiện rõ qua công nghệ cao, thiết bị, máy móc chính xác, v.v. Nhưng điều đó cũng tùy vào giai đoạn phát triển của từng nước – ví dụ, các nước châu Phi chủ yếu cần lương thực để duy trì điều kiện sống cơ bản. Dù cần gì đi nữa, cũng đều hình thành cơ chế trao đổi đặc biệt: các nước đang phát triển phải mang những thứ tốt nhất đổi lấy với các nước phát triển. Vì thế, người dân ở các nước đang phát triển không được hưởng những sản phẩm tốt nhất do chính nước mình làm ra, thậm chí đến cả sản phẩm hạng hai. Đó là vì các sản phẩm hạng hai cũng có xu hướng được dành để bán cho khách nước ngoài, những người du lịch đến các nước này. 

Tại thị trường Mỹ, sản phẩm của mọi quốc gia đều có mặt: Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc, Nhật Bản, Jamaica, Mexico, v.v. Những sản phẩm tốt nhất từ khắp nơi trên thế giới đổ về thị trường Mỹ để đổi lấy đồng đô la Mỹ. Vì ai cũng muốn có đô la Mỹ nên cạnh tranh trở nên khốc liệt, sản phẩm vừa chất lượng cao lại giá rẻ. Tình trạng này đã tạo nên một sự bùng nổ chưa từng có trên thị trường Mỹ. Đây là kết quả của cơ chế thị trường và là lợi ích từ địa vị của đồng đô la Mỹ trên toàn cầu – điều đã được xác lập bởi Hội nghị Bretton Woods sau Thế chiến II.

Tất nhiên, việc hàng hóa nước ngoài tràn vào Mỹ với quy mô lớn cũng tác động tiêu cực đến nền công nghiệp nội địa của Mỹ, dẫn đến việc nhà máy đóng cửa, thất nghiệp gia tăng – điều này không thể bỏ qua. Vì vậy, hai lực lượng tự do thương mại và bảo hộ thương mại luôn ở trong trạng thái đối đầu nhau.