Tác giả: Nguyễn Trần Đặng.

Có một khán giả của kênh Bàn Việc Nước đề nghị tôi bình luận về sự kiện Nepal. Nói thật là trước đó tôi không biết gì nhiều về nước này. Chỉ biết đây là một nước nhỏ nằm giữa Ấn Độ và Trung Quốc. Ở đó có đỉnh núi Everest, dân số khoảng 30 triệu người, và GDP bình quân đầu người chỉ bằng một phần ba của Việt Nam, nghĩa là rất nghèo. Họ cũng là một nước không đáng kể trên thế giới nên ít được báo chí nhắc tới. Chỉ sau khi xảy ra một cuộc biểu tình dữ dội, khiến thủ tướng và các bộ trưởng từ chức, thì báo chí trong nước và quốc tế mới quan tâm tới Nepal.

Nhưng có một chuyện thú vị mà báo chí Việt Nam không dám nhắc tới, đó là ông thủ tướng Nepal vừa bị lật đổ là thành viên của Đảng Cộng Sản Mác-Lênin. Càng bất ngờ hơn khi Nepal không phải là một nước độc tài như Việt Nam hay Trung Quốc, mà là một nước dân chủ. Như vậy, những gì xảy ra ở Nepal cũng đáng để chúng ta suy ngẫm. Và sau khi đã dành thời gian để theo dõi và tìm hiểu về Nepal, xin được chia sẻ với các bạn một số nhận định. Nhưng trước hết, hãy nói một chút về những gì đã xảy ra và lịch sử gần đây của Nepal.

Vào ngày 4/9, chính phủ ra lệnh cấm 26 mạng xã hội hoạt động ở Nepal, trong đó có Facebook, Youtube, hay Signal. Sau đó, biểu tình bùng phát vào ngày 8 và kéo dài sang ngày 9. Cuộc biểu tình ban đầu diễn ra ôn hòa nhưng sau đó chuyển thành bạo lực. Ít nhất 70 người chết và nhiều nhà cửa của các quan chức cũng như trụ sở chính quyền bị đốt phá. Thủ tướng K. P. Sharma Oli và các bộ trưởng từ chức. Đến ngày 10 thì quân đội được triển khai trên đường phố để vãn hồi trật tự. Hai ngày sau thì tổng thống chỉ định thủ tướng lâm thời, giải tán quốc hội và ấn định ngày bầu cử quốc hội mới.

Trước năm 1990, Nepal vẫn là một nước quân chủ chuyên chế. Nhưng một phong trào biểu tình đòi dân chủ diễn ra vào năm 1990 đã đưa Nepal trở thành nước quân chủ lập hiến và các đảng phái được tự do hoạt động. Người dân kỳ vọng chính quyền dân chủ mới, do Đảng Quốc Đại Nepal lãnh đạo, sẽ giải quyết được tình trạng nghèo đói và bất bình đẳng đã có từ lâu nhưng kết quả không như mong đợi. Đến năm 1996 thì Đảng Cộng Sản Mao Trạch Đông phát động nội chiến với mục tiêu xóa bỏ chế độ quân chủ và cải thiện công bằng xã hội. Năm 2001 xảy ra một sự kiện chấn động khi thái tử lấy súng bắn chết cả gia đình mình, trong đó có vua và hoàng hậu, rồi tự sát. Một thành viên hoàng tộc sống sót là Gyanendra, em trai của vua, trở thành vua mới. Nhưng đến năm 2005 thì vua Gyanendra đảo chính quốc hội để thâu tóm quyền lực. Hành động này khiến Đảng Quốc Đại và các đảng phái khác trong chính quyền quay sang ủng hộ Đảng Cộng Sản Mao. Đến năm 2006 thì hai bên ngừng chiến để đàm phán. Đến năm 2008 thì tổ chức bầu cử quốc hội lập hiến, chế độ quân chủ bị bãi bỏ và Nepal trở thành nước cộng hòa. Điều đáng chú ý là Đảng Cộng Sản Mao giành được nhiều ghế nhất trong quốc hội.

Cảm nhận đầu tiên về Nepal là hình như nền chính trị của họ vẫn còn mắc kẹt ở đầu thế kỷ 20, thời mà chủ nghĩa cộng sản vẫn còn được ngưỡng mộ và bạo lực được chấp nhận như là một phương tiện đấu tranh chính trị. Nếu không thì tại sao một đảng đã phát động nội chiến, làm chết 13 ngàn người, mà vẫn giành được nhiều ghế nhất trong một cuộc bầu cử tự do? Tại Pháp, từ khi Thế chiến thứ Hai kết thúc cho đến hết thập niên 50, Đảng Cộng Sản luôn về nhất hoặc nhì trong mỗi kỳ bầu cử. Nhưng sau đó thì không còn ai tin vào chủ nghĩa cộng sản nữa. Tại Ba Lan, trong kỳ bầu cử tự do đầu tiên năm 1989, Đảng Cộng Sản không thắng nổi một ghế nào. Vậy mà ở thế kỷ 21, tại Nepal, không những một mà có tới hai đảng cộng sản nắm chính quyền trong một chế độ dân chủ.

Nguyên nhân có lẽ là vì Nepal vừa nghèo vừa bất bình đẳng một cách quá đáng. Di sản phân biệt đẳng cấp của văn hoá Ấn giáo truyền thống khiến cho Đảng Cộng Sản, với chủ trương xóa bỏ giai cấp, được nhìn nhận như là một lực lượng tiến bộ.

Tuy nhiên, dù được cử tri tin tưởng trong kỳ bầu cử năm 2008, Đảng Cộng Sản Mao đã nhanh chóng gây thất vọng. Ở các kỳ bầu cử tiếp theo, người dân lần lượt đặt niềm tin vào hai đảng lớn còn lại là Đảng Quốc Đại và Đảng Cộng Sản Mác-Lênin. Nhưng họ lại tiếp tục gây thất vọng.

Những diễn biến ở Nepal đã nhắc nhở chúng ta về bản chất của dân chủ, đó là dân chủ không giải quyết tức khắc và toàn bộ vấn đề phát triển. Thành công của mọi chế độ đòi hỏi những chọn lựa đúng đắn và những con người có khả năng. Sự chính đáng của một chính quyền không chỉ ở chỗ được bầu lên một cách dân chủ mà còn đến từ khả năng giải quyết các vấn đề kinh tế và xã hội. Suy cho cùng, thì dân chủ chỉ là phương tiện. Mục tiêu của chúng ta là đem lại tự do và sung túc cho nhân dân.

Ngay từ bây giờ, những người đấu tranh phải trả lời được câu hỏi: ‘Sau khi có dân chủ thì làm gì?’ Có rất nhiều chọn lựa quan trọng mà chúng ta cần phải lấy. Thí dụ như Việt Nam sẽ theo chế độ tổng thống hay đại nghị? Phương thức bầu cử là đa số tương đối hay tỷ lệ, hay kết hợp cả hai? Quyền lực được tổ chức theo mô hình tập quyền hay tản quyền? Những dự án hạ tầng lớn nào cần được xây dựng? Chính sách đối ngoại, đặc biệt là với Trung Quốc, phải như thế nào? Làm sao để vừa có hòa giải dân tộc, vừa trả lại công lý cho những nạn nhân của chế độ cộng sản? Và còn nhiều câu hỏi khác nữa.

Khủng hoảng ở Nepal có nguyên nhân một phần cũng là vì các đảng phái bất đồng với nhau trên những lựa chọn căn bản đó. Quốc hội lập hiến của nước Cộng Hòa Dân Chủ Liên Bang Nepal được bầu lên năm 2008. Mục tiêu ban đầu là trong vòng hai năm sẽ có hiến pháp mới. Nhưng phải 7 năm sau mới có hiến pháp. Trong khi Đảng Cộng Sản Mao chọn chế độ tổng thống thì Đảng Quốc Đại chọn đại nghị. Đảng Cộng Sản Mao đưa điều khoản thế tục vào hiến pháp thì các đảng Hindu lại chống. Họ cũng không biết nên chọn phương thức bầu cử nào. Năm 2008, họ bầu 60% đại biểu quốc hội bằng phương thức tỷ lệ, 40% bằng đa số tương đối. Đến 2017 thì đổi ngược lại, 60% bầu theo đa số tương đối và 40% bầu theo tỷ lệ. Phân chia địa giới các bang cũng là một chủ đề khác gây tranh cãi.

Nhìn chung thì nền cộng hòa của Nepal vẫn còn rất non trẻ, những sai lầm và lúng túng trong thời gian đầu là điều không thể tránh khỏi. Nhưng điểm tích cực là tất cả mọi người, kể cả các tướng lĩnh quân đội, đều thể hiện sự cam kết với các nguyên tắc dân chủ. Họ cũng làm được một việc khó khăn là đưa điều khoản thế tục vào hiến pháp. Chỉ có điều, chế độ đại nghị chưa chắc sẽ còn tồn tại. Trong cuộc biểu tình vừa rồi, sau khi thủ tướng và các bộ trưởng từ chức, giới trẻ Nepal đã tổ chức một cuộc trưng cầu dân ý trên mạng xã hội để chọn ra người lãnh đạo đất nước. Kết quả là họ chọn bà Sushila Karki, cựu chánh án Tòa Án Tối Cao và là một người không thuộc đảng nào, cho thấy sự thất vọng của quần chúng đối với các chính đảng. Sau đó, trong một cuộc gặp do quân đội làm trung gian, tổng thống đã chấp nhận đề nghị của những người biểu tình và chỉ định bà Sushila Karki làm thủ tướng lâm thời. Nếu sắp tới người dân Nepal yêu cầu sửa hiến pháp để họ trực tiếp bầu ra người lãnh đạo đất nước, nghĩa là chuyển sang chế độ tổng thống, thì cũng không có gì ngạc nhiên.

Bài học Nepal là chúng ta cần đồng thuận với nhau trên một dự án chính trị ngay từ bây giờ để tránh làm mất thời gian của đất nước.

01/10/2025