Tác giả: Harald Malmgren và Nicholas Glinsman

Liệu Trung Quốc có trở thành một Nhật Bản tiếp theo về kinh tế không? Liệu nước này có phải đối mặt với tình trạng tương tự như Nhật Bản vào đầu những năm 1990? Câu trả lời của chúng tôi là một cái gật đầu chắc nịch. Nợ hộ gia đình của Trung Quốc đã tăng vọt lên 62% GDP vào năm ngoái, từ 28% cách đây một thập kỷ. Điều này có thể so sánh với trải nghiệm của Nhật Bản, khi nợ hộ gia đình tăng lên hơn 60% vào năm 1989 từ khoảng 26% vào năm 1971 (xem Hình 1).

Tập Cận Bình lẽ ra nên nghiên cứu Nhật Bản vào đầu những năm 1990 hơn là sự sụp đổ của Liên Xô.

Nợ doanh nghiệp của Trung Quốc vẫn ở mức cao, khoảng 160% GDP—cao hơn mức đỉnh 145% của Nhật Bản vào giữa những năm 1990. 

Hơn nữa, nhân khẩu học của Trung Quốc đang thay đổi nhanh hơn cả Nhật Bản, với tăng trưởng dân số chậm lại và vấn đề già hóa lớn hơn so với Nhật Bản ở giai đoạn phát triển tương tự. Thực tế, gần đây có báo cáo rằng dân số Trung Quốc đã giảm lần đầu tiên sau sáu thập kỷ, là tín hiệu cảnh báo mới nhất về cuộc khủng hoảng nhân khẩu học của đất nước này.

Điểm ngoặt về nhân khẩu học của Trung Quốc đặt nước này trên cùng một con đường với Nhật Bản, nơi dân số bắt đầu giảm vào năm 2010 và đã liên tục suy giảm từ đó. Liên Hiệp Quốc dự đoán rằng dân số của Trung Quốc sẽ tiếp tục giảm xuống còn 1,31 tỷ vào trước năm 2050 và chỉ còn 767 triệu vào cuối thế kỷ. Dự báo cho năm 2050 mô tả rằng dân số Trung Quốc gấp 3,5 lần dân số của Hoa Kỳ, dự kiến đạt 375 triệu người vào thời điểm đó. Hiện tại, dân số Trung Quốc gấp 4,3 lần dân số Hoa Kỳ.

Một lĩnh vực so sánh khác là sự vỡ bong bóng bất động sản ở Trung Quốc. Tất nhiên, giữa hai quốc gia có một số khác biệt lớn. Bắc Kinh có sự giám sát mạnh mẽ hơn đối với thị trường nhà ở thông qua các biện pháp kiểm soát hành chính so với Tokyo vào những năm 1990. Hệ thống tài chính của Trung Quốc vẫn bị chi phối bởi khu vực nhà nước. Hơn nữa, tài khoản vốn của nó chủ yếu đóng, khiến các hộ gia đình Trung Quốc có ít lựa chọn hơn so với các hộ gia đình Nhật Bản.

Các vấn đề kìm hãm cả cung và cầu về nhà ở của Trung Quốc vẫn chưa được giải quyết. Trong dài hạn, ngay cả khi doanh số bán bất động sản ổn định, sự điều chỉnh giảm từ mức đỉnh vẫn sẽ dẫn đến mức độ hoạt động xây dựng và nhu cầu vật liệu thấp hơn trong những năm tới. Điều này dẫn đến sự so sánh trong Hình 2.

Câu hỏi đặt ra là liệu chính quyền Trung Quốc có thể làm gì đối với một sự ổn định đang ở dưới đáy. Các biện pháp gần đây ở Trung Quốc sẽ giúp giảm áp lực nợ cho các nhà phát triển và cải thiện tính thanh khoản của họ, nhưng thật không may, chúng có thể có tác động tích cực rất ít hoặc rất hạn chế đối với chính lĩnh vực này. Vấn đề cốt lõi là sự quan tâm của hộ gia đình trong việc mua nhà mới còn yếu.

Xét về tầm quan trọng của lĩnh vực bất động sản đối với Nhật Bản vào những năm 1990 và Trung Quốc hiện đại, sự so sánh trở nên nổi bật. Một mô hình mà chúng tôi đã thấy không mấy lạc quan về bất động sản Trung Quốc. Cần nhấn mạnh rằng bất động sản là một ngành trụ cột ở Trung Quốc, chiếm 20% tổng đầu tư vào tài sản cố định và 30% tổng nguồn vốn cho chính quyền địa phương.

Theo ước tính của Trung tâm Báo cáo Cân bằng Quốc gia (Center for National Balance Sheet), bất động sản chiếm 40,4% tổng tài sản của các hộ gia đình Trung Quốc vào năm 2019, giảm từ mức đỉnh 53,5% vào đầu những năm 2000 (Hình 3). Đáng chú ý, khảo sát của Ngân hàng Nhân dân Trung Quốc vào năm 2019 cho thấy bất động sản chiếm gần 60% tài sản của các hộ gia đình thành phố. Một sự điều chỉnh lớn trên thị trường bất động sản sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến tăng trưởng (một sự chậm lại 5% trong đầu tư bất động sản sẽ kéo giảm tăng trưởng GDP khoảng 0,6–0,7%) và gia tăng sự dễ bị tổn thương tài chính.

Hoạt động trên thị trường bất động sản Trung Quốc đã giảm xuống mức thấp nhất trong lịch sử, và khả năng thị trường chạm đáy và trở lại mức của những năm 2020–2021 là rất thấp. Nói cách khác, thị trường bất động sản sẽ tìm kiếm một con đường cân bằng mới sau khi trải qua một đợt suy giảm lớn, phù hợp với đánh giá rằng nhu cầu cơ bản về nhà ở sẽ tiếp tục giảm 4% mỗi năm (dự báo của JPMorgan) trong thập kỷ tới.

Từ góc độ vĩ mô, điều này gợi ý rằng bất động sản sẽ không còn là động lực thúc đẩy tăng trưởng kinh tế và tiêu dùng nội địa trong trung và dài hạn, ngay cả khi tác động tiêu cực từ thị trường bất động sản trở nên nhỏ hơn trong tương lai.

Liệu điều này có dẫn đến sự suy giảm lớn trong tăng trưởng của Trung Quốc, tương tự như Nhật Bản vào những năm 1990? Có lẽ, việc giảm phụ thuộc vào thị trường bất động sản là điều mong muốn đối với các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc, cùng với mục tiêu thúc đẩy công nghệ cao, sản xuất hàng chất lượng cao hơn, nền kinh tế xanh và cơ sở hạ tầng mới. 

Sự khác biệt giữa hiệu suất mạnh mẽ trong các lĩnh vực được chính sách hỗ trợ khi so với thị trường bất động sản sút kém là sự kiện nổi bật trong năm nay, và có khả năng sẽ tiếp tục như vậy trong những năm tới như là một nỗ lực chính sách để thúc đẩy chuyển đổi kinh tế, nhưng khó có thể bù đắp cho một lĩnh vực bất động sản đang yếu và có khả năng tiếp tục suy yếu. Làm thế nào có thể bù đắp, khi xem xét ảnh hưởng lớn của nó đến nền kinh tế Trung Quốc?

Tóm lại, đúng vậy, Trung Quốc ngày càng giống Nhật Bản vào những năm 1990, điều này gợi ý về khả năng xảy ra một thập kỷ mất mát, đặc biệt khi xem xét đến “quả bom hẹn giờ” nhân khẩu học đang bắt đầu tác động gần đây dựa trên các dữ liệu hiện có.

Có lẽ Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình nên nghiên cứu về những thập kỷ mất mát của Nhật Bản và nguyên nhân của chúng, thay vì tập trung nỗ lực của mình và Đảng Cộng sản Trung Quốc vào việc hiểu mọi khía cạnh của sự sụp đổ Liên Xô.

Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là Tập Cận Bình đã không hành động. Như chúng ta đã biết, ông đã củng cố quyền lực của mình vào tháng 10 năm ngoái, khi loại bỏ các chuyên gia thực tiễn và thay thế họ bằng những nhà lý luận chính trị. Các chuyên gia kinh tế như Lý Khắc Cường và Lưu Hạc đã ra đi, được thay thế bởi các nhà lý luận chính trị như Lý Cường và Vương Hỗ Ninh.

Chính phủ của Tập Cận Bình đang chuyển hướng ưu tiên sang các chính sách bên cầu (sự kích thích với chính sách chống chu kỳ).

Những sự thay đổi này được công bố vào tháng 10 thực tế đã không xảy ra cho đến tuần của ngày 6 tháng 3, trong kỳ họp Quốc hội Nhân dân thường niên. Chủ tịch Tập đã trải qua một giai đoạn “vịt què” trên thực tế, tất nhiên với những đặc điểm riêng của Trung Quốc!

Trong giai đoạn này, sự bất bình của công chúng đối với chính sách không covid và các biện pháp phong tỏa trở nên rất rõ ràng. Đã có các cuộc biểu tình trên toàn thành phố, trong đó người dân gõ nồi niêu và la hét bày tỏ sự không hài lòng từ cửa sổ. Tiếp theo là các cuộc biểu tình tại các nhà máy, một số trong đó đã trở nên bạo lực. Cuối cùng, chúng ta chứng kiến các cuộc biểu tình “giấy trắng”—nơi người biểu tình giơ cao những tờ giấy trắng—trong công cộng, ban đầu bắt đầu từ những cá nhân đơn lẻ và nhanh chóng phát triển thành các cuộc biểu tình lớn ở khắp các thành phố và thị trấn. Người biểu tình trở nên rất kỷ luật, tránh các hành động bị cấm theo pháp luật nhưng vẫn thể hiện sự bất mãn sâu sắc, đặc biệt đối với các biện pháp phong tỏa của chính phủ liên quan đến chính sách không covid.

Vì vậy, Tập Cận Bình đã thấy mình rơi vào tình huống mà công chúng không còn phục tùng ý chí và mệnh lệnh của ông. Hơn nữa, lãnh đạo rõ ràng hiểu rằng khi những cuộc biểu tình công khai không được tổ chức mà lại mang tính chất tự phát, cần phải có hành động để dập tắt áp lực từ sự bất đồng của công chúng. Do đó, đã có sự đảo ngược đột ngột hoàn toàn chính sách không covid, cùng với việc gỡ bỏ tất cả các hạn chế liên quan, đặc biệt là việc xét nghiệm bắt buộc.

Tuy nhiên, Tập Cận Bình cảm thấy cần một lời giải thích mới về những gì chính phủ dự định, khi lãnh đạo mới đảm nhận trách nhiệm. Vào giữa tháng 2 năm 2023, Tập đã đăng một bài viết trên tạp chí chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc, Qiushi. Việc Qiushi tái bản các bài viết hoặc bài phát biểu cũ của Tập, thường ở dạng đã chỉnh sửa, không phải là điều hiếm gặp. Ví dụ, trước Đại hội Đảng lần thứ 20 vào tháng 10 năm ngoái, Qiushi đã công bố bài phát biểu của Tập tại Hội nghị lần thứ năm vào năm 2020 để phác thảo các chiến lược chính trị và kinh tế của ông trong nhiệm kỳ thứ ba. Những bài viết cập nhật như vậy thường mang những thông điệp mới mà các nhà hoạch định chính sách muốn nhấn mạnh. Ngoài ra, có thể có sự khác biệt rõ ràng giữa các phiên bản cũ và mới, và những từ/cách diễn đạt khác nhau đó có thể được sử dụng như một tham chiếu quan trọng trong việc phân tích ý định chính sách được điều chỉnh của các nhà hoạch định chính sách Trung Quốc.

So với tuyên bố tại Hội nghị Công tác Kinh tế Trung ương (CEWC) hai tháng trước (bao gồm một đoạn trích từ bài phát biểu của Tập), giọng điệu chính sách trong bài viết của Tập rõ ràng mang tính thân thiện hơn. Việc ổn định tăng trưởng được tuyên bố là mục tiêu hàng đầu trong các chính sách kinh tế của Bắc Kinh trong năm 2023. Trong phiên bản mới của bài phát biểu CEWC được Qiushi công bố, Tập đã đặt sự ổn định tăng trưởng trong kỷ nguyên hậu đại dịch ngang hàng với việc quản lý khủng hoảng của Trung Quốc vào năm 1998 (khủng hoảng tài chính châu Á) và 2008 (khủng hoảng tài chính toàn cầu). Đây là một thông điệp đặc biệt về lập trường ủng hộ tăng trưởng của Bắc Kinh, mặc dù cách tiếp cận chính sách cụ thể trong năm 2023 có thể khác với năm 1998 và 2008.

Tập Cận Bình có ý định kéo tất cả các doanh nghiệp tư nhân vào hệ thống kế hoạch trung ương cho toàn bộ nền kinh tế. Tuy nhiên, điều này tiềm ẩn nhiều rủi ro lớn trong nỗ lực tập trung hóa quyền lực.

Để đạt được mục tiêu này, chính phủ của Tập Cận Bình đang chuyển hướng ưu tiên từ các chính sách bên cung sang các chính sách bên cầu (sự kích thích theo chính sách chống chu kỳ). Trước đại dịch, “cải cách kinh tế bên cung” là một thuật ngữ đặc biệt được sử dụng từ cuối năm 2015 để tóm tắt những nỗ lực chính sách của Bắc Kinh nhằm giảm công suất dư thừa trong ngành công nghiệp và giảm rủi ro cho các lĩnh vực kinh tế có đòn bẩy cao như bất động sản và ngân hàng ngầm. Tuy nhiên, trong suốt ba năm đại dịch, các chính sách bên cung chủ yếu đề cập đến các biện pháp chính sách (giảm thuế, hỗ trợ tín dụng, bảo lãnh vay, v.v.) để hỗ trợ các doanh nghiệp bị ảnh hưởng bởi đại dịch và giảm thiểu gián đoạn chuỗi cung ứng. Trong cả hai trường hợp, kích thích bên cầu đều được xếp thứ yếu.

Bài viết của Tập Cận Bình nhấn mạnh rằng tình trạng thiếu hụt tổng cầu hiện đang là thách thức chính đối với nền kinh tế Trung Quốc, và ông đã cam kết thúc đẩy tiêu dùng nội địa cũng như đầu tư công để củng cố kỳ vọng của công chúng và cải thiện sự tự tin của doanh nghiệp. Một số điểm chính:

– Khôi phục và mở rộng nhu cầu tiêu dùng là ưu tiên hàng đầu. Tập nhấn mạnh rằng việc cải thiện khả năng chi tiêu của các hộ gia đình có thu nhập thấp và trung bình là rất quan trọng, vì họ có xu hướng tiêu dùng cao nhưng đã bị ảnh hưởng nặng nề bởi đại dịch. Tập cho biết các chính sách của chính phủ nên nhằm tăng thu nhập hộ gia đình và mở rộng tín dụng tiêu dùng (chẳng hạn như vay mua nhà, vay mua xe, vay thẻ tín dụng, v.v.). Về các mặt hàng tiêu dùng cụ thể, Tập nhấn mạnh nhu cầu đối với bất động sản, xe năng lượng mới, chăm sóc người cao tuổi, giáo dục, y tế, và nhiều hơn nữa.

– Tập Cận Bình cũng cam kết nâng cao tăng trưởng đầu tư tổng thể thông qua việc chính phủ đầu tư vào cơ sở hạ tầng công. Ông nhấn mạnh rằng đầu tư của chính phủ là một công cụ mạnh mẽ để bù đắp cho những kỳ vọng yếu kém của các nhà đầu tư tư nhân trong việc đối phó với sự biến động của chu kỳ kinh doanh. Các lĩnh vực cụ thể của đầu tư chính phủ bao gồm giao thông, năng lượng, bảo tồn nước, nông nghiệp, thông tin và viễn thông, cùng với các công trình công cộng khác, trong khuôn khổ Kế hoạch 5 năm lần thứ 14 của Trung Quốc (2021–2025).

– Về xuất khẩu, Tập Cận Bình cho biết Trung Quốc cần ổn định xuất khẩu sang các nước phát triển và mở rộng xuất khẩu sang các thị trường mới nổi. Tuy nhiên, so với tiêu dùng và đầu tư, xuất khẩu rõ ràng không được coi là động lực chính cho tăng trưởng của Trung Quốc trong năm 2023 trong bài viết của ông, do nhu cầu bên ngoài đang giảm nhanh và sự sụt giảm trong tăng trưởng xuất khẩu vào cuối năm 2022.

Tại sao Tập Cận Bình lại công bố một bài viết nổi bật về các chính sách kinh tế vào thời điểm này? Chúng tôi tin rằng điều này phản ánh những suy nghĩ đang phát triển của các nhà hoạch định chính sách về tình hình kinh tế hiện tại và chiến lược tăng trưởng của Trung Quốc. Bắc Kinh coi việc thoát khỏi chính sách không covid là một thành công lớn, nhưng các chính sách vĩ mô cần điều chỉnh để phù hợp với các điều kiện kinh tế trong kỷ nguyên hậu đại dịch. Hơn nữa, lãnh đạo Trung Quốc cũng nhận thức rằng thương mại giữa các nền kinh tế phát triển sẽ gây thất vọng.

Trong một cuộc họp của Ủy ban Thường vụ Bộ Chính trị giữa tháng 2, lãnh đạo Đảng Cộng sản Trung Quốc đã tuyên bố một “chiến thắng lớn và quyết định” trong công tác phòng chống và kiểm soát Covid-19 kể từ tháng 11 năm 2022. Mặc dù quá trình thoát khỏi Covid này có nhiều hỗn loạn và gây tranh cãi, nhưng không thể phủ nhận rằng Trung Quốc đã đạt được miễn dịch cộng đồng nhanh hơn mong đợi và việc mở cửa kinh tế đến nay diễn ra tương đối suôn sẻ. Đợt sóng Covid thứ hai mà mọi người lo ngại, đặc biệt trước và trong kỳ nghỉ Tết Nguyên Đán vào cuối tháng 1, đã không xảy ra.

Từ góc nhìn của lãnh đạo, đợt sóng Covid sau khi thoát khỏi chính sách không covid đã kết thúc và không còn chỗ cho việc nghi ngờ bất kỳ quyết định nào trong vài tháng qua. Giờ đây, ưu tiên của Bắc Kinh đang chuyển từ kiểm soát Covid sang phục hồi kinh tế. Về các biện pháp chính sách cụ thể, chính phủ đang chuyển từ việc cứu trợ các doanh nghiệp gặp khó khăn sang kích thích tổng cầu.

Tập Cận Bình và lãnh đạo Đảng Cộng sản Trung Quốc sẽ làm thế nào để đạt được tăng trưởng kinh tế đáng kể mà chủ yếu chỉ dựa vào việc củng cố nhu cầu nội địa? Trung Quốc có thực sự có thể đạt được các mục tiêu tăng trưởng mong đợi chỉ dựa vào tiêu dùng nội địa, mà không cần sự hỗ trợ từ thặng dư thương mại?

Trong một bài phát biểu quan trọng vào ngày 28 tháng 2 năm 2023, trước kỳ họp Quốc hội Nhân dân, Tập Cận Bình cho biết Đảng sẽ triển khai các kế hoạch “đẩy mạnh cải cách cấu trúc” trong lĩnh vực tài chính và tăng cường kiểm soát đối với công việc khoa học và công nghệ—những lĩnh vực chiến lược chủ chốt khi Mỹ đang nỗ lực ngăn chặn Trung Quốc tiếp cận các vi mạch máy tính tiên tiến và các sản phẩm công nghệ cao khác. Ông cũng cho biết chính quyền của mình sẽ “tăng cường công tác xây dựng Đảng” trong các công ty tư nhân và “đưa ra các yêu cầu cụ thể về xây dựng Đảng” trong các hiệp hội ngành nghề và phòng thương mại, mà không đi sâu vào chi tiết. Một phần của kế hoạch, đã được Ban Chấp hành Trung ương Đảng phê duyệt, sẽ được trình lên cơ quan lập pháp.

Xuất khẩu rõ ràng không được coi là động lực chính cho tăng trưởng của Trung Quốc trong năm 2023.

Bài phát biểu này nêu rõ cách thức mà Tập Cận Bình dự định kéo tất cả doanh nghiệp tư nhân vào hệ thống kế hoạch trung ương cho toàn bộ nền kinh tế. Nó cũng giải thích ý định đưa những tiến bộ công nghệ vào cùng một hệ thống kế hoạch trung ương đó. Như vậy, Tập đang tiết lộ rằng những lời kêu gọi trước đây của ông về việc phối hợp chặt chẽ hơn giữa nỗ lực kinh tế công và tư sẽ được thực hiện phù hợp với xu hướng tập trung hóa toàn bộ nền kinh tế mà nhà lý luận của Đảng, Vương Hỗ Ninh, ủng hộ.

Có nhiều rủi ro lớn tiềm ẩn trong nỗ lực tập trung hóa này. Kinh nghiệm của Liên Xô với sự tập trung là sự thích ứng và đổi mới bị kìm hãm, khi mà việc tuân theo các chỉ thị trung ương là điều cần thiết. Những sai lệch bị xử phạt, hoặc thậm chí bị coi là mối đe dọa đối với sự hòa hợp chính trị. Trong bối cảnh những phản đối tự phát gần đây trên khắp Trung Quốc, có vẻ như người dân Trung Quốc sẽ chống lại tất cả các hình thức cưỡng chế mà họ cảm thấy không thoải mái; họ tìm cách né tránh các chỉ thị tập trung bằng cách thể hiện sự không tôn trọng và phớt lờ chúng.

Liên Xô nhận ra rằng kế hoạch kinh tế tập trung của mình quá lớn để quản lý, hệ thống đã đạt đến trạng thái cực kỳ căng thẳng và cuối cùng đã sụp đổ.

Harald Malmgren là một nhà kinh tế học và chiến lược gia về địa chính trị và an ninh địa chính trị, đã từng đảm nhiệm các vị trí như đại sứ, nhà đàm phán thương mại quốc tế và trợ lý cao cấp cho Quốc hội Mỹ và bốn tổng thống Mỹ. Nicholas Glinsman là đối tác quản lý chung của công ty Malmgren Glinsman Partners.

Nguồn: Harald Malmgren và Nicholas Glinsman, “China Will Be The Next Japan”, International Economy, Đông 2023.

Biên dịch: Phong trào Duy Tân