Tác giả: Nguyễn Huy Vũ.

Có một ý kiến rằng Ukraine đã sai lầm khi chấp nhận giải giáp vũ khí hạt nhân để đổi lấy hoà bình như được cam kết trong Giác thư Budapest. Giờ đây, Nga đã phá vỡ cam kết bảo đảm an ninh cho Ukraine, tấn công và chiếm đất Ukraine, và Mỹ và Anh phải có trách nhiệm bảo đảm an ninh cho Ukraine. 

Đây có lẽ là ý kiến của nhiều người. Trước khi chúng ta bắt đầu thảo luận các chiến lược, cần nhắc lại Giác thư Budapest. 

Giác thư Budapest có 5 năm ý chính nhưng tựu chung là các nước ký giác thư cam kết không tấn công Ukraine, không cô lập kinh tế Ukraine, và hỗ trợ Ukraine thông qua Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc để giúp Ukraine khi bị xâm chiếm. 

Giác thư Budapest (Budapest Memorandums) vì vậy thực ra là một cam kết mang tính ghi nhớ có tính ràng buộc lỏng lẻo. Nó thực chất không có ý nghĩa gì nhiều hơn là một tờ giấy mang tính hỗ trợ về tinh thần với các cam kết mang tính đạo đức khi các cường quốc ép buộc Ukraine phải giải trừ vũ khí hạt nhân, vào khi mà Ukraine không có một đòn bẩy nào để bảo đảm cái Giác thư này được thực hiện.

Để các bạn dễ hiểu về đòn bẩy, khi các bạn đi đặt tiệc ở nhà hàng, nhà hàng buộc bạn phải đóng trước 30-50% giá trị bữa tiệc, để nếu bạn không đến, bạn xù, thì nhà hàng còn có thể giữ số tiền này. Số tiền này dĩ nhiên không đủ để bao gồm hết chi phí cho bữa tiệc, vì nếu bạn trả 100% giá trị bữa tiệc thì nhà hàng càng có ít lý do để làm một bữa tiệc như cam kết. Việc chỉ trả một phần là động lực để nhà hàng buộc phải làm bữa tiệc thịnh soạn chất lượng như cam kết và bạn sẽ trả nhà hàng số tiền còn lại và nhà hàng có lời. Nếu nhà hàng làm bữa tiệc chất lượng kém, không như cam kết thì bạn sẽ quyết định không ăn, không trả tiền, và nhà hàng sẽ lỗ. Còn nếu nhà hàng không làm tiệc thì họ buộc phải trả lại tiền, và họ không có lời. Ngược lại, về phần bạn, sau khi đã trả một phần số tiền, bạn sẽ phải đến bữa tiệc nếu không muốn mất tiền vô lý. Trong trò chơi này, cả hai bên đều có lợi khi tuân thủ hợp đồng; khi cả hai không tuân thủ hợp đồng, cả hai đều bị thiệt hại. Như vậy, thông qua việc chỉ trả một phần tiền, cả hai bên đều tạo nên một đòn bẩy để phía bên kia chấp nhận tham gia vào cam kết. 

Trong trường hợp mà hợp đồng không có một đòn bẩy, việc cả hai bên thực hiện những cam kết trong hợp đồng nó chỉ tuỳ thuộc vào đạo đức của cả hai bên. Mà đạo đức thì khó mà đong đếm. Làm sao bạn biết được một người có đạo đức hay không? Đối với những hợp đồng giá trị thấp, người ta có thể dựa vào đạo đức còn đối với những hợp đồng lớn họ phải dùng tới đòn bẩy. 

Những điều này được trình bày trong các lý thuyết kinh tế nhất là lý thuyết trò chơi (game theory) và lý thuyết thiết kế cơ chế (mechanism design).

Nhiều người sẽ mong chờ những đối tác đạo đức sẽ thực hiện các cam kết như trong hợp đồng, nhưng nếu bạn là một người làm việc chuyên nghiệp, bạn phải luôn nghĩ tới tình huống xấu nhất khi mà đối tác không thực hiện hợp đồng như cam kết thì hậu quả là gì và đâu là phương án khắc phục. 

Trở lại câu chuyện của Ukraine. Nếu Ukraine nhất quyết không giải giáp kho vũ khí hạt nhân thì điều gì sẽ xảy ra. Để dễ thấy nhất, chúng ta có thể nhìn gương của Bắc Triều Tiên, Iran, Iraq, và nhìn lại các điều khoản trong Giác thư Budapest và đọc hàm ý của chúng. 

Mỹ, Anh, và Nga đều không muốn Ukraine có vũ khí hạt nhân. Nếu Ukraine không giải giáp vũ khí hạt nhân, Mỹ và Anh sẽ cấm vận và tấn công kinh tế Ukraine cho đến khi nào Ukraine chấp nhận giải giáp vũ khí hạt nhân. Nga chắc chắn sẽ tấn công lập tức Ukraine để chiếm lấy kho vũ khí hạt nhân và chiếm luôn đất nước Ukraine mà Anh và Mỹ cũng sẽ không muốn và không có trách nhiệm can thiệp. Đối với Nga, việc một nước láng giếng có vũ khí hạt nhân là điều quá nguy hiểm với mình. 

Như vậy, nếu Ukraine không chịu giải giáp vũ khí hạt nhân vào năm 1994, họ có lẽ chẳng còn trên bản đồ ngày nay. 

Ukraine là một dân tộc thông minh và những người lãnh đạo Ukraine vào thập niên 1990s cũng không phải là những người thiếu hiểu biết. Không một lãnh đạo nào có thể cai trị một dân tộc thông minh nếu họ không có sự hiểu biết. Họ suy xét đến các trường hợp và chọn trường hợp tối ưu nhất cho mình. Họ không thể chống lại Nga khi mà không có một đồng minh nào. Trong trường hợp này, họ đã chấp nhận ký vào Giác thư với các cam kết lỏng lẻo hòng để mua hoà bình tạm thời cho đất nước và cho mình. 

Một cách thực tế, họ đã có hoà bình 20 năm sau đó cho đến khi cuộc xâm lược đầu tiên của Nga diễn ra vào năm 2014. Mối quan hệ giữa Ukraine và Nga êm thắm cho đến khi cuộc Cách mạng Da cam diễn ra vào năm 2004 khi mà Ukraine quyết định rời khỏi quỹ đạo của Nga để trở thành một phần của cộng đồng chung châu Âu, và thậm chí đi xa hơn là muốn trở thành một thành viên của NATO. 

Nếu Ukraine quyết định giữ một mối quan hệ tốt đẹp với Nga, chấp nhận nằm trong vòng ảnh hưởng của Nga mà không cần gia nhập cộng đồng châu Âu — Ukraine thực hiện chính sách ngoại giao như Belarus hay các nước Trung Á Liên Xô cũ — thì liệu cuộc chiến tranh có diễn ra hay không? Tôi nghĩ chắc là không. Vì Nga sẽ được lợi gì khi phải tốn quân và tốn vũ khí để đánh với Ukraine khi mà sau khi đánh có thể mất đi một đồng minh. 

Và như vậy, lá bài mà Ukraine có thể đưa ra với Nga ngay từ đầu đó là chúng tôi sẽ chấp nhận giữ một mối quan hệ tốt với Nga trên tinh thần vì lợi ích địa chính trị của Nga với điều kiện Nga bảo đảm không xâm phạm lãnh thổ của chúng tôi, chúng ta sẽ cùng hợp tác để cả hai bên có lợi, còn nếu Nga xâm phạm lãnh thổ của chúng tôi thì chúng tôi sẽ quyết chống lại và sẽ đi theo Mỹ và châu Âu. Lá bài đó dĩ nhiên phải đi cùng với những đòn bẩy đó là phải phát triển năng lực quốc phòng và đóng vai trò là cầu nối kinh tế giữa Nga và châu Âu. Ukraine đã có hai mươi năm để xây dựng tiềm lực quốc gia kể từ Giác thư, và nếu họ khéo léo ngoại giao, họ sẽ có thêm 10 hoặc 20 năm nữa để xây dựng đất nước của họ.

Phân tích bước đi của các nước trên bàn cờ địa chính trị không phải để chúng ta yêu, ghét hay bày tỏ tình cảm đối với một hay vài lãnh đạo nước ngoài. Đối với tôi điều đó không có nhiều ý nghĩa. Việc phân tích nên dựa trên sự khách quan, cả về đánh giá sự kiện, nhân vật, và ngôn ngữ, nhằm đem lại hiểu biết chung về chiến lược của các nước lớn. Có được sự hiểu biết đó sẽ giúp ích rất nhiều trong chiến lược phát triển quốc gia của Việt Nam, một nước cũng bên cạnh một nước lớn. Một ý kiến có thể đúng có thể sai, nhưng hàng trăm ý kiến khách quan khác nhau cùng mổ xẻ vấn đề nó sẽ cho bạn đọc có nhiều góc nhìn khác nhau, hiểu rõ hơn và làm giàu hơn vốn hiểu biết của dân tộc. Tôi nghĩ những người mà xã hội xem mình là trí thức, tức bậc có hiểu biết hơn bình dân xã hội, nên kềm chế cảm xúc của mình và dành năng lượng cho những phân tích nghiêm túc. 

2/3/2025