Tác giả: Karim El Aynaoui and Hinh T. Dinh.
Trong nền kinh tế toàn cầu ngày nay, các quốc gia đang phát triển phải chấp nhận một khuôn khổ chính sách mới nhằm tăng cường khả năng chống chịu vĩ mô, tận dụng công nghệ để thúc đẩy tăng trưởng năng suất, và thúc đẩy tăng trưởng cùng sự chuyển đổi cơ cấu. Tất cả những điều này sẽ không thể thực hiện được với tư duy ‘mỗi quốc gia tự lo cho mình’.
RABAT – Cảnh quan kinh tế toàn cầu đang thay đổi nhanh chóng, và các quốc gia đang phát triển hiện phải đối mặt với ba rào cản lớn: sự trỗi dậy của chủ nghĩa bảo hộ, không gian chính sách vĩ mô ngày càng thu hẹp, và sự gián đoạn công nghệ sâu rộng. Với Đồng thuận Washington theo chủ nghĩa tự do kinh tế – khuôn khổ chính sách kinh tế thống trị suốt nửa thế kỷ qua – giờ đây không còn phù hợp, một mô hình mới là điều cấp thiết để định hướng phát triển trong những năm tới.
Trong những năm gần đây, tự do thương mại, từng là nền tảng của hợp tác quốc tế, đã nhường chỗ cho thuế quan tăng cao, trợ cấp công nghiệp quy mô lớn và sự ‘tách rời’ kinh tế. Cuộc chiến thương mại Mỹ – Trung là minh chứng cho xu hướng này, với mức thuế quan trung bình tăng mạnh kể từ năm 2018. Giờ đây, khi Donald Trump, người tự xưng là ‘Người của Thuế Quan,’ quay lại Nhà Trắng, khả năng đảo ngược xu hướng này là rất thấp. Và không chỉ có Hoa Kỳ: Liên minh Châu Âu cũng đã áp dụng thuế quan, bao gồm cả đối với xe điện Trung Quốc, với lý do trợ cấp không công bằng.
Hơn nữa, các quốc gia ngày càng theo đuổi các chiến lược công nghiệp như một phương tiện để củng cố các ngành chiến lược. Tất nhiên, Trung Quốc, với mô hình kinh tế do nhà nước dẫn dắt, từ lâu đã dựa vào chính sách công nghiệp, vốn là cơ sở cho kế hoạch Sản xuất tại Trung Quốc năm 2025 (Made in China 2025) được giới thiệu vào năm 2015. Nhưng ngay cả các nền kinh tế phát triển – những người ủng hộ mạnh mẽ chủ nghĩa tự do thị trường trong quá khứ – hiện cũng đang chấp nhận những can thiệp kiểu này. Chẳng hạn, Đạo luật CHIPS và Khoa học của Mỹ bao gồm 52,7 tỷ USD cho phát triển vi mạch bán dẫn. Và Liên minh Châu Âu cũng có chiến lược công nghiệp riêng của mình.
Những sáng kiến như vậy được thiết kế để củng cố an ninh kinh tế, nhưng chúng cũng làm gia tăng căng thẳng địa chính trị và dẫn đến sự phân mảnh chuỗi giá trị. Đối với các quốc gia đang phát triển, điều này vừa là thách thức, vừa là cơ hội. Mối quan hệ ngày càng chặt chẽ giữa thương mại và động lực địa chính trị – bao gồm cả xu hướng ‘friend-shoring’ (chuyển dịch sản xuất sang các quốc gia đồng minh) – có thể giúp một số quốc gia thu hút thêm đầu tư trực tiếp nước ngoài, nhưng các quốc gia phụ thuộc vào tài nguyên và các quốc gia kém phát triển nhất lại đối mặt với nhu cầu xuất khẩu giảm và sự bất ổn kinh tế gia tăng.
Trong khi đó, khả năng của các quốc gia đang phát triển trong việc triển khai các phản ứng chính sách tài khóa và tiền tệ đang bị hạn chế nghiêm trọng. Các cuộc khủng hoảng liên tiếp – bao gồm cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu năm 2008, đại dịch COVID-19 và các cú sốc giá hàng hóa khác – đã làm suy giảm các khoản dự trữ tài chính. Áp lực dân số, từ nhu cầu việc làm của giới trẻ đến vấn đề già hóa dân số, tạo gánh nặng cho ngân sách công. Việc giảm thiểu và thích ứng với biến đổi khí hậu cũng đòi hỏi đầu tư đáng kể. Và một số quốc gia đang chuyển hướng nguồn lực cho quốc phòng để đối phó với các căng thẳng địa chính trị gia tăng. Các khoản thanh toán nợ lớn vẫn là một gánh nặng chính, càng thêm nặng nề bởi lãi suất toàn cầu cao.
Hơn nữa, lãi suất toàn cầu cao buộc các quốc gia đang phát triển phải nâng lãi suất của chính mình để giảm thiểu dòng vốn chảy ra và suy giảm giá trị tiền tệ, gây ảnh hưởng tiêu cực đến đầu tư và tăng trưởng kinh tế. Tình hình thậm chí trở nên trầm trọng khi mà sự độc lập của các ngân hàng trung ương ở một số quốc gia đã bị suy giảm – một xu hướng làm suy yếu khả năng của các nhà hoạch định chính sách trong việc kiểm soát lạm phát và duy trì sự ổn định kinh tế.
Tất cả những điều này đang diễn ra trong khi sự thay đổi công nghệ nhanh chóng đang làm gián đoạn các mô hình tăng trưởng truyền thống. Tăng trưởng ở các nền kinh tế đang phát triển từ trước đến nay chủ yếu được thúc đẩy bởi sự chuyển đổi cơ cấu – việc phân bổ lại tài nguyên từ các ngành có năng suất thấp sang các ngành có năng suất cao, chẳng hạn từ nông nghiệp sang sản xuất. Ở Châu Phi, động lực này đã đóng góp 74% vào tăng trưởng năng suất trước năm 2008.
Tuy nhiên, như Dani Rodrik và Joseph E. Stiglitz đã nhận định, sự chuyển đổi cơ cấu không còn có thể đạt được thông qua công nghiệp hóa theo hướng xuất khẩu, một phần vì sản xuất đã trở nên đòi hỏi kỹ năng và vốn nhiều hơn. Tăng trưởng toàn cầu chậm lại, gánh nặng nợ nần nặng nề, quá trình phi toàn cầu hóa và biến đổi khí hậu (đang ảnh hưởng đến các ngành truyền thống như nông nghiệp) càng làm suy yếu phương pháp này.
Chiến lược thay thế mà Rodrik và Stiglitz đề xuất tập trung vào một chuyển đổi xanh toàn diện và tăng năng suất trong các dịch vụ sử dụng nhiều lao động. Tuy nhiên, mặc dù phương pháp này mang lại hứa hẹn, nhưng nó đòi hỏi một năng lực đáng kể từ khu vực công để hỗ trợ đổi mới sáng tạo từ khu vực tư và thử nghiệm chính sách. Một khuôn khổ chính sách toàn diện hơn, có khả năng lấp đầy khoảng trống mà Thỏa thuận Washington để lại, sẽ bắt đầu với ba ưu tiên chính.
Đầu tiên, các nền kinh tế đang phát triển phải củng cố khả năng chống chịu vĩ mô. Để đạt được điều này, họ cần tăng cường các khuôn khổ tài khóa, nhằm xây dựng các đệm vĩ mô vững chắc hơn; thực hiện các chế độ mục tiêu lạm phát để thúc đẩy ổn định giá cả; và áp dụng các chế độ tỷ giá linh hoạt hơn, có thể đóng vai trò như một ‘bộ giảm xóc’ trong bối cảnh biến động bên ngoài.
Thứ hai, các quốc gia nên tận dụng công nghệ để tăng cường năng suất, với trọng tâm là khu vực tư nhân. Bên cạnh việc nâng cao hiệu quả và tính minh bạch của dịch vụ công, công nghệ số có thể mở rộng khả năng tiếp cận giáo dục, hỗ trợ đổi mới sáng tạo thông qua việc tạo điều kiện cho nghiên cứu và phát triển, và chuyển đổi các ngành quan trọng như y tế và nông nghiệp.
Cuối cùng, các chính phủ nên tiếp tục thúc đẩy tăng trưởng thông qua chuyển đổi cơ cấu. Mặc dù khu vực dịch vụ mang lại triển vọng tạo ra việc làm, nhưng nó không thể tự mình hấp thụ hàng triệu người trẻ, đặc biệt là những người lao động không có kỹ năng hoặc có kỹ năng bán chuyên, gia nhập lực lượng lao động ở các quốc gia đang phát triển mỗi năm. May mắn thay, một số tiểu ngành sử dụng nhiều lao động, như nông nghiệp và sản xuất may mặc, vẫn là nguồn tạo việc làm và tăng trưởng khả thi ở các quốc gia thu nhập thấp và trung bình.
Sản xuất xanh và ngành dược phẩm cũng mang lại những con đường hứa hẹn cho công nghiệp hóa. Các khu kinh tế đặc biệt, sử dụng đất chiến lược và hệ sinh thái khởi nghiệp năng động hơn có thể thúc đẩy tăng trưởng công nghiệp và tạo việc làm. Các nền kinh tế đang phát triển cũng có thể cần phải có các biện pháp bảo vệ ngành công nghiệp trong nước khỏi sự đổ bộ của hàng hóa Trung Quốc chuyển hướng từ Mỹ và EU. Những biện pháp này nên minh bạch, có thời hạn và tuân thủ các quy định của Tổ chức Thương mại Thế giới.
Tất cả những điều này sẽ không thể thực hiện được với tư duy ‘mỗi quốc gia tự lo cho mình’ mà dường như đang ngày càng phổ biến trên toàn cầu. Mặc dù Thỏa thuận Washington có một lịch sử thành công lẫn thất bại, nhưng nó nhấn mạnh sự tham gia và hợp tác quốc tế. Các quốc gia không nên vứt bỏ mọi thứ chỉ vì những vấn đề tồn tại. Nếu các quốc gia đang phát triển muốn xây dựng nền kinh tế bền vững và bao trùm hơn trong bối cảnh toàn cầu hiện nay, họ phải chấp nhận hợp tác đối tác, chia sẻ kiến thức và theo đuổi sự hợp tác giữa chính phủ, khu vực tư nhân và các tổ chức quốc tế.
Karim El Aynaoui, Chủ tịch điều hành Policy Center for the New South (Trung Tâm Chính Sách Cho Bán Cầu Nam Mới), là Phó Chủ tịch điều hành Đại học Kỹ thuật Mohammed VI và là Trưởng khoa Khoa học Nhân văn, Kinh tế và Khoa học Xã hội của trường.
Hinh T. Dinh, cựu nhà kinh tế trưởng tại Văn phòng Phó Chủ tịch cấp cao và là chuyên gia kinh tế trưởng của Ngân hàng Thế giới, hiện là nghiên cứu viên cao cấp tại Policy Center for the New South (Trung Tâm Chính Sách Cho Bán Cầu Nam Mới) và Chủ tịch của Economic Growth and Transformation (Công ty Tăng trưởng và Chuyển đổi Kinh tế, LLC).
Nguồn: Karim El Aynaoui and Hinh T. Dinh, “Economic Development after the Washington Consensus,” Project Syndicate, 28/1/2025.
Biên dịch: Phong trào Duy Tân.