Tác giả: Biên Tập Viên Project Syndicate
Trong khi ngay cả những nền kinh tế nghèo nhất thế giới cũng đã trở nên giàu có hơn trong những thập kỷ gần đây, họ vẫn tiếp tục tụt lại xa so với các nền kinh tế có thu nhập cao hơn – và khoảng cách này không có dấu hiệu thu hẹp. Theo các nhà kinh tế đoạt Giải Nobel năm nay, các thể chế là một lý do chính cho tình trạng này. Từ việc tái thiết Ukraine đến việc điều chỉnh trí tuệ nhân tạo, những hệ lụy này có tầm quan trọng sâu rộng và ảnh hưởng lớn.
BỨC TRANH LỚN
Năm nay, Giải Nobel Kinh tế được trao cho Daron Acemoglu, Simon Johnson và James A. Robinson vì những đóng góp của họ trong việc cải thiện hiểu biết về mối quan hệ giữa các thể chế và sự thịnh vượng. Những công cụ lý thuyết mà các học giả này phát triển để phân tích lý do và thời điểm những thể chế thay đổi đã giúp nâng cao khả năng của chúng ta trong việc giải thích – và giải quyết – những khác biệt lớn về tài sản giữa các quốc gia.
Thất bại của các nhà hoạch định chính sách trong việc hiểu cách hoạt động của các thể chế đã rõ ràng trong trường hợp của Afghanistan. Như Acemoglu đã giải thích vào năm 2021, “sự sụp đổ nhục nhã” của đất nước và sự chiếm đóng của Taliban sau cuộc rút lui hỗn loạn của Mỹ đã phản ánh một quan niệm sai lầm sâu sắc rằng một “nhà nước hoạt động” có thể được “áp đặt từ trên xuống bởi các lực lượng nước ngoài.” Như ông và Robinson đã chỉ ra trước đó, “cách tiếp cận này không hợp lý vì xuất phát điểm của nó là một xã hội hết sức đa dạng, được tổ chức xung quanh các phong tục và chuẩn mực địa phương, nơi mà các thể chế nhà nước từ lâu đã vắng mặt hoặc bị suy yếu.”
Các nhà lãnh đạo không nên lặp lại những sai lầm tương tự trong quá trình tái thiết Ukraine. Như Acemoglu và Robinson đã quan sát vào năm 2019, sau sự sụp đổ của chủ nghĩa cộng sản, đất nước này “vẫn bị mắc kẹt bởi các thể chế tham nhũng, tạo ra văn hóa tham nhũng và phá hủy lòng tin của công chúng.” Nếu đất nước muốn phát triển sau khi cuộc chiến hiện tại kết thúc, nó cần tránh việc khôi phục từ trên xuống các “thể chế mang tính khai thác” như trong quá khứ, mà thay vào đó, cần để xã hội dân sự giúp “xây dựng các thể chế tốt hơn” từ dưới lên.
Acemoglu và Johnson đã lập luận rằng một hiểu biết tốt hơn về các thể chế cũng có thể giúp định hướng chính sách của Mỹ đối với Trung Quốc. Mặc dù sự lớn mạnh của ngành sản xuất Trung Quốc dường như là một ví dụ hoàn hảo về “luật lợi thế so sánh” nổi tiếng của nhà kinh tế học thế kỷ XIX David Ricardo, nhưng Trung Quốc đã có được nó nhờ các thể chế đàn áp. Vì vậy, thay vì làm cho mọi người trở nên tốt hơn, như định luật của Ricardo giả định, sức mạnh kinh tế của Trung Quốc “đe dọa sự ổn định toàn cầu và lợi ích của Mỹ” theo những cách mà buộc Mỹ phải có chính sách đáp trả ngày càng gia tăng.
Và không chỉ có Trung Quốc. Như Acemoglu đã chỉ ra, “dự án toàn cầu hóa sau Chiến tranh Lạnh cũng tạo điều kiện cho chủ nghĩa dân tộc hồi sinh trên toàn thế giới,” như ở Hungary, Ấn Độ, Nga và Thổ Nhĩ Kỳ. Trong bối cảnh này, phương Tây cần suy nghĩ lại cách tiếp cận của mình đối với việc tham gia, cả về kinh tế và chính trị, với những quốc gia này.
Những hiểu biết của Ricardo cũng liên quan đến các cuộc tranh luận về trí tuệ nhân tạo, như Acemoglu và Johnson đã lưu ý vào đầu năm nay. Việc máy móc “hủy diệt hay tạo ra việc làm hoàn toàn phụ thuộc vào cách chúng ta triển khai chúng và ai đưa ra những lựa chọn đó,” họ viết, nhấn mạnh rằng “cần có những cải cách chính trị lớn để tạo ra nền dân chủ thực sự, hợp pháp hóa các công đoàn và thay đổi hướng đi của sự tiến bộ công nghệ ở Anh trong thời kỳ Cách mạng Công nghiệp.” Tương tự, việc xây dựng trí tuệ thông minh nhân tạo (AI) nhằm “hỗ trợ công nhân” ngày nay sẽ yêu cầu chúng ta “thay đổi hướng đi về đổi mới trong ngành công nghệ và giới thiệu các quy định và thể chế mới.”
Theo Acemoglu, ba nguyên tắc sau nên là kim chỉ nam của các nhà hoạch định chính sách. Thứ nhất, cần có các biện pháp để giúp đỡ những người bị ảnh hưởng tiêu cực bởi “sự sáng tạo phá hủy” đi kèm với tiến bộ công nghệ. Thứ hai, “chúng ta không nên giả định rằng sự gián đoạn là điều không thể tránh khỏi.” Ví dụ, thay vì thiết kế và triển khai AI “chỉ với suy nghĩ về sự tự động hóa” – một cách tiếp cận mà Acemoglu và Johnson đã chỉ ra sẽ có “hệ quả nghiêm trọng cho sức chi tiêu của người Mỹ” – chúng ta nên khai thác “tiềm năng to lớn của nó để làm cho công nhân trở nên năng suất hơn.” Cuối cùng, thời kỳ các nhà đổi mới sáng tạo hành động nhanh và phá vỡ mọi thứ cần phải được đặt lại phía sau. Điều rất quan trọng là chúng ta “cần chú ý hơn đến cách mà làn sóng đổi mới phá vỡ tiếp theo có thể ảnh hưởng đến các thể chế xã hội, dân chủ và công dân của chúng ta.”
Nguồn: PS Editors, “Nobel laureates help solve the inequality puzzle“, Project Syndicate, 14/10/2024.
Biên dịch: Phong trào Duy Tân