Tác giả: Vương Hỗ Ninh

Chương 9. Tái sản xuất hệ thống

Bài 7. Lò luyện công nghệ

Chicago là một trong những siêu đô thị tại Hoa Kỳ. Tôi lái xe đến Chicago cùng một người bạn, chuyến đi kéo dài năm tiếng đồng hồ. Chúng tôi đi theo tuyến đường cao tốc 80, sau đó nhập vào cao tốc 55, tuyến đường cắt ngang trung tâm thành phố Chicago. Trên con đường cao tốc đông đúc, giữa dòng xe di chuyển nhanh chóng, giống như ở New York, người ta cảm nhận được nhịp sống hiện đại—một cảm giác quen thuộc đối với nhiều người Trung Quốc khi lần đầu tiên đi trên đường cao tốc—một sự căng thẳng khó lý giải.

Người Trung Quốc và nhiều người ở các quốc gia đang phát triển thường quen với nhịp sống chậm, và khi họ đột nhiên bị đặt vào một nhịp sống nhanh, họ cảm thấy bất an về tâm lý và văn hóa, thậm chí cả sự khó chịu về thể chất. Tôi gọi hiện tượng này là “phản ứng căng thẳng hiện đại hóa”. Tuy nhiên, ở Mỹ, không thể đi lại mà không sử dụng cao tốc với tốc độ bắt buộc, do đó mọi người nhanh chóng loại bỏ “phản ứng căng thẳng hiện đại hóa” này. Hãy thử tưởng tượng sẽ thế nào nếu không có sự ép buộc này.

Câu hỏi liệu một quốc gia, xét trên tổng thể, có gặp phải “phản ứng căng thẳng do hiện đại hóa” trong quá trình hiện đại hóa hay không, hậu quả của hiện tượng này sẽ ra sao, và làm thế nào để loại bỏ “phản ứng căng thẳng do hiện đại hóa” của một quốc gia, là một vấn đề mà các nước đang phát triển đang phải đối mặt.

Chúng tôi bắt đầu chuyến tham quan tại thủy cung. Bên trong, giống như một thế giới đại dương thu nhỏ với hàng nghìn loài cá và sinh vật biển kỳ lạ. Du khách có thể khám phá và tiếp cận kiến thức phong phú về cuộc sống dưới biển tại đây. Tiếp theo, chúng tôi đến thăm Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Field, một tổ hợp bảo tàng độc đáo kết hợp giữa nghiên cứu tự nhiên và lịch sử—một mô hình khá hiếm thấy trên thế giới. Bảo tàng này một mặt trưng bày hàng nghìn mẫu thực vật và động vật, và mặt khác là những hiện vật lịch sử của Hoa Kỳ và một số quốc gia khác. Bộ sưu tập các hiện vật liên quan đến văn hóa và lịch sử người bản địa châu Mỹ tại đây vô cùng phong phú. Trong sảnh chính, nổi bật là những cột totem khổng lồ, đó có thể là các vật phẩm tín ngưỡng của các nền văn hóa bản địa Nam Mỹ. Bên cạnh đó, bảo tàng cũng trưng bày một số hiện vật thuộc triều đại nhà Thanh của Trung Quốc, tuy không nhiều nhưng cũng rất đáng chú ý. Về tổng thể, với sự kết hợp giữa di sản tự nhiên và xã hội, có thể nói đây là một trong những bảo tàng đầu tiên và độc đáo nhất trên thế giới.

Bảo tàng thú vị nhất không phải là hai bảo tàng trên, mà là Bảo tàng Khoa học và Công nghiệp. Đây là một bảo tàng rộng lớn và có những triển lãm tuyệt vời, nhưng lại miễn phí tham quan. Ngay khi bước vào sảnh, bạn sẽ thấy có nhiều trẻ em và thiếu niên hơn là người lớn, điều này hoàn toàn phù hợp với mục tiêu của bảo tàng. Mục tiêu của bảo tàng là giúp thế hệ trẻ phát triển tinh thần khoa học và công nghệ, và hứng thú với lò luyện của khoa học và công nghệ.

Bảo tàng này là một trong những điểm tham quan hấp dẫn nhất tại Chicago, thu hút khoảng bốn triệu lượt khách mỗi năm. Gian triển lãm có bảy mươi lăm phòng trưng bày và hơn 2.000 chuỗi triển lãm, qua đó bảo tàng có thể giới thiệu một cách có hệ thống các nguyên lý khoa học, tiến bộ công nghệ và ứng dụng công nghiệp tới du khách. Gian triển lãm này khác biệt so với các bảo tàng khác ở chỗ nó được thiết kế theo một nguyên lý đặc biệt khuyến khích sự tham gia của khán giả. Du khách có thể nhấn nút, kéo cần gạt, v.v., từ đó tham gia trực tiếp vào các triển lãm và có những trải nghiệm khó quên, đặc biệt đối với trẻ em và thanh thiếu niên. Đôi khi, chỉ cần nhấn một nút, ai đó sẽ nói chuyện qua điện thoại; hoặc, chỉ cần nhấn một nút, sẽ có một chương trình truyền hình xuất hiện; đôi khi bạn có thể điều khiển một máy công cụ; hoặc bạn có thể bước vào một mô hình tim khổng lồ để tìm hiểu về cấu trúc của tim; đôi khi bạn có thể tham gia vào một mô phỏng lái xe hơi; hoặc bạn có thể xuống dưới lòng đất để tìm hiểu về cấu trúc lớp vỏ trái đất. Và còn rất nhiều trải nghiệm khác. Bảo tàng này được sáng lập bởi Julius Rosenwald và mở cửa vào năm 1933. Nó tọa lạc bên bờ hồ Jackson tuyệt đẹp và thu hút hàng nghìn du khách mỗi ngày.

Dưới đây là một danh sách ngắn các triển lãm giúp bạn hiểu rõ hơn về “lò luyện công nghệ” này. Các chuỗi triển lãm ở đây bao gồm: máy bay từ các thời kỳ khác nhau, máy đánh chữ cổ, tin tức, điện thoại và điện tín, máy móc nông nghiệp, xây dựng đô thị, máy tính, dầu mỏ, các lớp địa chất, nghe nhìn, khoa học cơ bản, công nghiệp, xe hơi, hóa học, điện ảnh, y học, xe đạp, bưu chính và viễn thông, điện, thực phẩm, nhiếp ảnh, tiền tệ, năng lượng, thư viện, sinh học, khoa học con người, đường sắt, đại dương, năng lượng mặt trời, và nhiều lĩnh vực khác. Có thể nói, ở đây có tất cả mọi thứ.

Từ sự phát triển ban đầu của khoa học và công nghệ trong lịch sử cổ đại đến những thành tựu mới nhất trong khoa học và công nghệ hiện đại như tàu không gian, máy tính, v.v., không có gì là thiếu sót. Triển lãm còn có U-505, một chiếc tàu ngầm của Đức bị quân đội Mỹ bắt giữ trong Thế chiến II, và khi bước vào triển lãm này, bạn như bước vào một đại sảnh khoa học, một trải nghiệm lóa mắt. Đây thực sự là một “lò luyện khoa học”.

Trẻ em được cha mẹ đưa đến đây và chúng ở đây như cá trong nước. Sự quan tâm của chúng được kích thích hoàn toàn bởi các ứng dụng của ánh sáng và điện trong các phòng triển lãm. Không khó để tưởng tượng những ấn tượng này sẽ tác động như thế nào đến tâm trí non nớt của chúng.

Việc xã hội rất chú trọng vào phát triển khoa học và công nghệ là điều rất cần thiết cho sự phát triển và tiến bộ chung của xã hội. Để đạt được sự phát triển và tiến bộ của xã hội, điều quan trọng nhất là phải giúp thế hệ trẻ trưởng thành mạnh mẽ. Về vấn đề này, toàn xã hội đã không tiếc công sức. Từ tiểu học đến trung học, giới trẻ được cung cấp những điều kiện học tập tuyệt vời, khiến cho Mỹ trở thành “thiên đường cho trẻ em”, như cách một số người gọi. Cơ chế này là một yếu tố không thể bỏ qua trong sự phát triển và thịnh vượng liên tục của xã hội và xứng đáng được nghiên cứu. Ở nhiều xã hội, sự chú ý không tập trung vào giai đoạn đầu đời mà lại vào các giai đoạn giữa và sau. Xét về mặt tiện nghi cá nhân trong cuộc sống, điều này là hợp lý. Nhưng liệu điều này có quá muộn cho sự tiến bộ của xã hội nói chung?

Mặc dù Mỹ là một xã hội hàng hóa và một xã hội trọng tiền bạc, tuy nhiên, khi nói đến giáo dục khoa học và công nghệ, họ hiểu sâu sắc cách chi tiêu tiền bạc sao cho hiệu quả nhất. Bảo tàng Khoa học và Công nghiệp là một ví dụ điển hình. Nhiều bảo tàng thu phí vào cửa, nhưng Bảo tàng Khoa học và Công nghiệp là miễn phí, mở cửa hàng ngày, và khu đỗ xe rộng lớn trước bảo tàng cũng miễn phí. Giáo dục cũng có đặc điểm này, mặc dù học phí đại học là rất cao, nhưng giáo dục dưới cấp trung học là miễn phí. Ở nhiều nơi, bảo tàng được xem như một cơ quan có chức năng giáo dục. Ở một số xã hội chưa bị thương mại hóa, các hoạt động đã bắt đầu hướng tới việc dựa trên các thước đo của tiền tệ, trong khi ở một xã hội đã thương mại hóa như Mỹ, các nỗ lực được đưa ra nhằm giữ cho một số lĩnh vực với chức năng giáo dục cơ bản không bị thương mại hóa; đây không chỉ là một sự lựa chọn mà còn là chính sách cần phải thực hiện trong nền kinh tế hàng hóa. Nếu không, những hoạt động này sẽ bị đẩy ra bên ngoài bởi nền kinh tế hàng hóa — đây là một điểm đáng chú ý đối với một xã hội đang hướng tới nền kinh tế hàng hóa.

Vào buổi tối, khi bạn leo lên Tòa nhà Sears, tòa nhà cao nhất thế giới, và nhìn ra hồ nước xanh xa tít và những tòa nhà chồng chéo dưới đất, bạn sẽ cảm nhận được sức mạnh của khoa học và công nghệ trong việc tạo ra những kỳ tích. Tiến bộ của xã hội đòi hỏi sự đổi mới của thế hệ trẻ; và sự đổi mới của thế hệ trẻ đòi hỏi họ phải hiểu rõ về những tiến bộ đã đạt được, chỉ khi đó họ mới có thể xây dựng trên nền tảng đó. Làm sao người ta có thể xây toà nhà cao thêm một trăm thước nếu họ không biết gì về những công trình của những người đi trước? Làm sao các nhà thiết kế và xây dựng có thể chắc chắn về công trình này nếu họ chưa bao giờ biết một cao ốc là gì? Chính vì nhờ dựa vào những kinh nghiệm và kiến thức khi xây tòa tháp cao thứ hai mà họ đã có thể xây toà tháp cao nhất — đó là một chân lý đơn giản. 

Tất cả các thành tựu hiện đại hóa của xã hội nên được mở rộng để xã hội trở thành một lò luyện khoa học và công nghệ, nơi truy rèn tinh thần hiện đại hóa. Một xã hội mà đóng kín các thành tựu hiện đại hóa thì tinh thần của con người cuối cùng cũng sẽ bị đóng lại. 

Quá trình truyền tải hiện đại hóa và chức năng của giáo dục tái tạo một hệ thống trên hai cấp độ. Giáo dục cung cấp sự công nhận về tính hợp lý giá trị của hệ thống đó, và việc truyền tải khoa học và công nghệ cung cấp cơ sở vật chất. Giáo dục và khoa học công nghệ không trực tiếp tạo ra hàng hóa vật chất, nhưng chúng tạo ra tương lai.