Tác giả: Jacob, RFA Tiếng Việt.

I. Nghị định 168: Những điều bất hợp lý

Trong thời gian gần đây, các quy định xử phạt vi phạm giao thông theo Nghị định 168/2024/NĐ-CP (Nghị Định 168) và các văn bản liên quan đã gây nhiều tranh cãi về tính hợp pháp, minh bạch và tác động xã hội.

Những vấn đề chính bao gồm mức phạt quá cao, cơ chế trừ điểm giấy phép lái xe, quy trình thưởng người báo cáo vi phạm, thẩm quyền xử lý vi phạm và việc hạn chế giám sát bằng ghi âm, ghi hình.

Gánh nặng lên người vi phạm

Theo Nghị Định 168, mức xử phạt vi phạm giao thông đã được điều chỉnh tăng lên nhiều lần so với quy định cũ trước đây, đặc biệt có những trường hợp mức xử phạt vi phạm theo nghị định mới đã tăng từ 27-30 lần đối với người điều khiển phương tiện là ô tô, hoặc tăng mức xử phạt đối với cá nhân lên tới 70 triệu đồng (Điều 6.13 của Nghị Định 168).

Trong khi đó, Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 quy định mức phạt tối đa đối với cá nhân trong lĩnh vực an ninh, trật tự, an toàn xã hội chỉ là 40 triệu đồng (Điều 24.1.b của Luật xử lý vi phạm hành chính 2012).

Việc Nghị Định 168 quy định mức phạt cao hơn khung luật cho phép là có dấu hiệu trái luật, gây tranh cãi về tính hợp lý, hợp pháp của nghị định.

Theo đánh giá của tác giả bài viết, mức phạt quá cao của Nghị Định 168 không chỉ gây áp lực tài chính đối với người lao động có thu nhập trung bình và thấp, mà còn dẫn đến nguy cơ sinh ra nhiều hành vi lẩn tránh, chống đối lại lực lượng chức năng hoặc hệ quả khác là tìm mọi cách để tháo chạy khi bị phát hiện do nhiều người không có khả năng nộp phạt.

Trừ điểm giấy phép lái xe: thiếu cơ sở pháp lý

Nghị Định 168 quy định trừ điểm giấy phép lái xe đối với người vi phạm, nhưng Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 không quy định hình thức này. Các hình thức xử phạt hành chính theo Luật xử lý vi phạm hành chính 2012 bao gồm: cảnh cáo; phạt tiền; tước quyền sử dụng giấy phép, chứng chỉ hành nghề có thời hạn, đình chỉ hoạt động có thời hạn; tịch thu tang vật, phương tiện vi phạm, và trục xuất.

Nếu coi biện pháp trừ điểm giấy phép lái xe là hình thức xử phạt bổ sung thì Luật xử lý vi phạm hành chính 2012 cũng không quy định hay đề cập tới biện pháp này.

Trong khi đó, tại Nghị Định 168 quy định trừ điểm khi vi phạm hành chính không được nhắc tới là biện pháp xử lý vi phạm chính hay hình phạt bổ sung khi có hành vi vi phạm giao thông.

Có thể thấy việc trừ điểm giấy phép lái xe là biện pháp mới, chưa được quy định trong Luật xử lý vi phạm hành chính, quy định này chỉ xuất hiện tại Điều 58 trong Luật Trật tự, an toàn giao thông đường bộ 2024.

Như vậy rõ ràng giữa Luật xử lý vi phạm hành chính 2012 và Luật Trật tự, an toàn giao thông 2024 đang không tương thích, có sự xung đột trong vấn đề xử phạt điều này dẫn đến nghi ngờ về tính hợp pháp của quy định này.

Vấn đề tiền thưởng của người báo cáo vi phạm

Nghị định 176/2024/NĐ-CP (Nghị định 176) có hiệu lực từ ngày 01-01-2025 quy định mức thưởng tối đa 10% số tiền phạt cho người báo cáo vi phạm, tối đa số tiền người báo cáo vi phạm được hưởng là 5 triệu đồng.

Tuy nhiên, đến nay, theo thông tin từ đại diện Cục Cảnh sát giao thông (Bộ Công an), việc chi trả tiền thưởng cho người báo cáo vi phạm vẫn chưa có quy định cụ thể hướng dẫn thi hành.

Điều này đồng nghĩa với việc mặc dù đã có quy định về việc thưởng cho người báo cáo, nhưng các cơ quan chức năng vẫn chưa thiết lập cơ chế chi trả rõ ràng và minh bạch.

Điều này đặt ra nhiều câu hỏi pháp lý và thực tiễn, cụ thể: Trong trường hợp có nhiều người cùng báo cáo một hành vi vi phạm, cơ quan chức năng sẽ phân chia tiền thưởng như thế nào? Quá trình hồi tố cho các trường hợp đã thực hiện báo cáo từ ngày 01-01-2025, khi Nghị định 176 có hiệu lực, sẽ được xử lý ra sao? Liệu rằng có trường hợp quân xanh, quân đỏ trong trường hợp tiếp nhận tin báo vi phạm để trục lợi chính sách hoặc việc một người rao bán các clip vi phạm giao thông để kiếm lời (chênh lệch) có được coi là hợp pháp hay sẽ gặp vấn đề pháp lý? Quá trình xét duyệt tin báo vi phạm của cơ quan chức năng được diễn ra như thế nào?

Rõ ràng, việc thiếu quy định chi trả rõ ràng và minh bạch vào thời điểm hiện nay còn rất nhiều vấn đề dẫn đến tranh cãi và nghi ngờ về tính công bằng của cơ chế thưởng.

Ngoài ra, việc khuyến khích người dân tham gia báo cáo vi phạm cũng cần phải cân nhắc kỹ lưỡng, bởi có thể dẫn đến tình trạng “đấu tố” vô căn cứ, gây chia rẽ trong cộng đồng và tái hiện những hiện tượng tiêu cực như trong các phong trào cải cách ruộng đất hay cách mạng văn hóa trước đây.

Băn khoăn về thẩm quyền xử phạt 

Theo Điều 39 của Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012, các chức danh Công an nhân dân được giao quyền xử phạt hành vi vi phạm hành chính với mức phạt cụ thể tùy theo từng cấp bậc.

Cụ thể, chiến sĩ Công an có quyền phạt tối đa 500.000 đồng, trưởng Công an cấp xã, đồn, trạm có quyền phạt đến 2.500.000 đồng, trưởng Công an cấp huyện được phép phạt tối đa 25.000.000 đồng, giám đốc Công an cấp tỉnh có thẩm quyền phạt đến 100.000.000 đồng, và các cục trưởng các cục thuộc Bộ Công an có quyền xử phạt trong phạm vi của lĩnh vực như an ninh, trật tự, an toàn giao thông, tối đa 40.000.000 đồng.

Tuy nhiên, khi đối chiếu với Nghị Định 168, một số quy định mới trong văn bản này đặt ra một thách thức lớn về sự đồng bộ trong hệ thống pháp luật.

Cụ thể, mức phạt cho một số hành vi vi phạm trong nghị định này quy định mức xử phạt lên đến vài triệu hoặc vài chục triệu đồng, vượt qua giới hạn thẩm quyền của chiến sĩ công an nhân dân khi thi hành công vụ hoặc các chức danh Công an cấp xã, cấp huyện, gây ra sự mâu thuẫn giữa các quy định pháp lý.

Trong trường hợp này, nếu không có quy định rõ ràng về việc chức danh nào có thẩm quyền áp dụng mức phạt vượt quá 500.000 đồng (đối với Cảnh sát giao thông) hoặc vượt quá 25.000.000 đồng (đối với trưởng Công an cấp huyện), sẽ nảy sinh vấn đề pháp lý nghiêm trọng: việc cán bộ Công an áp dụng mức phạt vượt quá giới hạn thẩm quyền của mình theo Luật xử lý vi phạm hành chính sẽ trở thành hành vi trái pháp luật.

Điều này không chỉ ảnh hưởng đến tính hợp pháp của quyết định xử phạt, mà còn gây khó khăn trong việc bảo vệ quyền lợi của công dân và duy trì sự công bằng trong công tác thi hành pháp luật.

Không quy định về giám sát bằng ghi âm, ghi hình

Ngoài những điểm hạn chế của các nghị định được chỉ ra bên trên, hệ thống pháp luật về an toàn, giao thông đường bộ còn có bất cập khác như trong Thông tư 46/2024/TT-BCA việc giám sát công tác bảo đảm trật tự, an toàn giao thông bằng thiết bị ghi âm, ghi hình đã bị loại bỏ.

Tuy nhiên, Luật Xử lý vi phạm hành chính 2012 (Điều 19) quy định quyền giám sát công tác xử lý vi phạm hành chính của người dân mà không hạn chế hình thức.

Việc loại bỏ hình thức ghi âm, ghi hình đối với lực lượng cảnh sát giao thông tại thông tư này rất dễ bị hiểu thành “cấm” người dân ghi âm, ghi hình hạn chế quyền giám sát, đồng thời gây khó khăn trong việc thu thập bằng chứng chứng minh sai phạm của lực lượng chức năng.

Từ những nhận định nêu trên có thể thấy rằng, những quy định hiện hành về xử phạt vi phạm giao thông, mặc dù đặt mục tiêu nâng cao ý thức và bảo đảm trật tự, an toàn giao thông, nhưng lại đang tạo ra những bất cập về pháp lý và thực tiễn.

Mức phạt quá cao cùng cơ chế trừ điểm giấy phép gây tranh cãi về tính hợp pháp, thiếu minh bạch trong quy trình thưởng, bất cập về thẩm quyền xử phạt và hạn chế quyền giám sát của người dân không chỉ làm suy giảm niềm tin mà còn gây khó khăn trong việc thực thi công bằng pháp luật.

Thiết nghĩ những vấn đề này cần được xem xét kỹ lưỡng để tạo ra một hệ thống pháp luật vừa nghiêm khắc, vừa hợp lý vừa bảo đảm lợi ích của cả người dân và cơ quan thực thi.

II. Nghị định 168: Những hệ quả tai hại

Nghị định 168/2024/NĐ-CP (Nghị định 168), với mức xử phạt giao thông được đánh giá cao gấp nhiều lần so với thu nhập trung bình của người dân, đã và đang gây ra nhiều tranh cãi trong xã hội.

Những câu chuyện và phản ứng trên mạng xã hội, đặc biệt là TikTok nền tảng vốn ít bị chính quyền kiểm duyệt hơn so với Facebook đã cho thấy những tác động không mong muốn của nghị định này đến đời sống người dân, đặc biệt là tầng lớp lao động nghèo, tài xế, và tiểu thương.

Phản ứng của giới tài xế

Trên mạng xã hội TikTok, ngày càng nhiều tài xế đăng tải video thể hiện sự chán nản, thậm chí quyết liệt như đốt hoặc cắt bỏ giấy phép lái xe, để phản đối các quy định được cho là quá khắt khe, như việc giới hạn chỉ được lái xe liên tục trong 4 giờ. Theo các tài xế, nếu vi phạm quy định này, họ sẽ phải đối mặt với mức xử phạt nặng, khiến cuộc sống vốn đã khó khăn nay càng áp lực.

Bên cạnh đó, nhiều tài xế còn cho biết đặc thù nghề lái xe buộc họ phải di chuyển qua nhiều địa phương với địa hình, địa lý khác nhau trong thời gian dài, nên việc không may vi phạm giao thông trở thành điều khó tránh.

Thêm vào đó, với mức xử phạt vi phạm giao thông lên đến hàng chục triệu đồng khiến nhiều người không khỏi lo lắng, bởi đây là số tiền vượt xa khả năng chi trả của họ, đặc biệt khi thu nhập hàng tháng của tài xế thường chỉ ở mức hơn chục triệu đồng.

Với những gia đình phụ thuộc vào nghề tài xế, một lỗi vi phạm có thể đồng nghĩa với việc gia đình rơi vào cảnh túng quẫn, không đủ tiền sinh hoạt hay con cái không thể học tập.

Tác động tâm lý xã hội

Những câu chuyện ghi lại trên mạng xã hội còn cho thấy sự khủng hoảng tâm lý trầm trọng mà người dân phải đối mặt. Các video đăng tải trên mạng Tiktok cho thấy một người phụ nữ đã bật khóc nức nở khi nhận thông báo xử phạt từ cảnh sát giao thông với số tiền lên tới vài triệu đồng, trong khi đó số tiền mà chị kiếm được từ buôn bán nhỏ lẻ không đủ trang trải.

Hoặc một video khác cho thấy cảnh một tài xế phải nằm xuống đường để thở vì quá sốc khi biết khoản tiền phạt còn lớn hơn cả thu nhập từ chuyến hàng của mình.

Đáng lo ngại hơn, trên TikTok đã xuất hiện các lời khuyên thu hút hàng chục ngàn lượt thích khi bày tỏ quan điểm “không nên nhường đường cho xe cứu thương hoặc xe cứu hỏa” vì sợ bị xử phạt nguội.

Dù đây là một quan điểm cực đoan nhưng điều này phản ánh sự lo ngại về quy trình xử phạt nguội, vốn thường có độ trễ nhất định (khoảng 1 đến 3 tháng), khiến việc chứng minh không vi phạm trở nên khó khăn cho tài xế.

Sự lan tỏa của những biểu tượng phản kháng

Trong bối cảnh bức xúc lan rộng, nhiều biểu tượng phản kháng bắt đầu xuất hiện và được lan truyền mạnh mẽ.

Đặc biệt, lời tuyên ngôn của Chủ tịch Hồ Chí Minh, lên án chế độ hà khắc của thực dân Pháp với những dòng đầy ám ảnh “Chúng đặt ra hàng trăm thứ thuế vô lý, bóc lột dân ta đến tận xương tủy, khiến cho dân ta nghèo nàn, thiếu thốn, nước ta xơ xác, tiêu điều” bất ngờ trở nên viral, được các tài xế dẫn lại để ám chỉ sự bất công của các mức xử phạt giao thông.

Cùng với đó, bài hát “Trả lại cho dân” của nhạc sĩ Việt Khang một bài hát thể hiện sự khát khao về quyền tự do và tự quyết đã lan tỏa khắp không gian mạng (Tiktok), trở thành tiếng lòng của nhiều người dân.

Thậm chí, một đoạn “sấm” được cho là của Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, với những câu chữ dự báo hỗn loạn xã hội như “Chừng nào thằng ngốc làm vua, thế gian cạo trọc, thầy chùa để râu” bất ngờ cũng được nhắc lại, làm sâu sắc thêm sắc thái phản ứng đối với Nghị định 168.

Những biểu tượng này không chỉ phản ánh sự bất mãn mà còn là lời cảnh báo rằng chính sách, nếu không được xây dựng trên sự đồng thuận và thấu hiểu thực tế đời sống nhân dân, có thể làm nảy sinh những làn sóng phản ứng ngầm đầy phức tạp.

Những lo ngại sâu sắc về chính sách

Việc siết chặt quyền tự do ngôn luận ở Việt Nam, khiến cho việc bày tỏ ý kiến, quan điểm ngày càng trở nên khó khăn khi người dám nêu chính kiến phải đối diện với mức xử phạt vi phạm hành chính rất cao hoặc thậm chí đối mặt với án tù, đã tạo ra áp lực ngày càng lớn trong xã hội. 

Trong bối cảnh này, người dân đang tìm đến những hình thức phản kháng gián tiếp, bằng cách sử dụng các phát biểu nổi tiếng của các lãnh đạo từng giữ vai trò quan trọng trong lịch sử hoặc đương nhiệm hoặc những nhạc phẩm đầy ý nghĩa, hay thơ ca sâu sắc để bày tỏ sự bất mãn.

Những yếu tố này không chỉ làm phong phú thêm bức tranh phản kháng trong lòng xã hội mà còn phản ánh một dòng chảy âm ỉ trong lòng dân chúng, nơi những tiếng nói nhỏ bé đang tìm cách cất lên giữa bối cảnh đầy căng thẳng.

Cần một cách giải quyết

Điều đáng chú ý là Nghị định 168, được dân gian gọi đùa là “Nhất Lộc Phát” của ngành Công an, đang đặt ra câu hỏi về sự cân bằng giữa lợi ích của chính quyền và quyền lợi của người dân.

Liệu những bất cập trong nghị định này có được Thủ tướng Phạm Minh Chính và Tổng Bí thư Tô Lâm lắng nghe và sửa đổi để phù hợp hơn với đời sống thực tế? Câu trả lời này sẽ là thước đo quan trọng cho việc liệu chính quyền có thực sự đặt mục tiêu “lấy dân làm gốc” như đã nhiều lần tuyên bố hay không.

Thiết nghĩ, một chính sách pháp luật được xây dựng vì dân không chỉ cần hợp tình, hợp lý mà còn cần thể hiện được sự lắng nghe và quan tâm đến tiếng nói của người dân những người chịu tác động trực tiếp từ các quy định pháp luật.

Nguồn:

“Nghị định 168: Luật sư chỉ ra những điều bất hợp lý,” RFA Tiếng Việt, 5/1/2025.

“Nghị định 168: Những hệ quả tai hại,” RFA Tiếng Việt, 8/1/2025.