Tác giả: Vũ Đức Khanh.

Việc nâng cấp quan hệ Hoa Kỳ – Việt Nam lên Đối Tác Chiến Lược Toàn Diện vào tháng 9 năm 2023 đã đánh dấu một thời điểm quan trọng trong lịch sử hai nước. Sự kiện này không chỉ thể hiện sự công nhận của Hoa Kỳ đối với vai trò chiến lược của Việt Nam tại khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương mà còn là một bước tiến táo bạo nhằm giải quyết các thách thức chung, như ổn định khu vực, tăng trưởng kinh tế, và đối phó với ảnh hưởng của chủ nghĩa độc tài.

Tuy nhiên, khi Việt Nam đứng trước ngã rẽ này, một câu hỏi quan trọng được đặt ra: Liệu mối quan hệ sâu sắc này có thể trở thành động lực thúc đẩy những thay đổi thực chất trong quản trị và các quyền tự do xã hội tại Việt Nam?

Với việc Marco Rubio, Thượng nghị sĩ gốc Cuba và là ứng viên giữ chức Ngoại trưởng Hoa Kỳ, sắp nắm quyền lãnh đạo ngành ngoại giao, tình hình càng trở nên cấp bách. Là Ngoại trưởng dưới thời Donald Trump, Rubio được dự đoán sẽ mang đến sự kết hợp độc đáo giữa lập trường kiên quyết chống chủ nghĩa độc tài và chính sách ngoại giao thực dụng—một sự hòa quyện có thể định hình lại quan hệ Hoa Kỳ – Việt Nam theo những cách mà Hà Nội và thế giới cần cân nhắc kỹ lưỡng.

Góc Nhìn Cuba của Rubio: Con Dao Hai Lưỡi

Triết lý chính trị của Rubio chịu ảnh hưởng sâu sắc từ cuộc lưu vong của gia đình ông khỏi Cuba cộng sản. Sự chỉ trích không khoan nhượng của ông đối với chế độ Castro thể hiện cam kết cá nhân trong việc chống lại áp bức và thúc đẩy tự do. Tuy nhiên, chính bối cảnh này đặt ra câu hỏi về cách ông sẽ điều hành quan hệ với các quốc gia cộng sản khác như Việt Nam.

Mặc dù Cuba và Việt Nam có chung nền tảng ý thức hệ, nhưng con đường phát triển của hai nước lại khác nhau rõ rệt. Việt Nam, không giống như Cuba, đã chấp nhận mở cửa kinh tế và hội nhập quốc tế, bao gồm cả với Hoa Kỳ. Tuy nhiên, hệ thống chính trị tại Hà Nội vẫn được kiểm soát chặt chẽ, và các quyền tự do ngôn luận, hội họp, và báo chí vẫn bị hạn chế nghiêm trọng.

Đối với Rubio, đây là một bài toán cân não. Một mặt, lý tưởng và sự xác tín đạo đức của ông có thể thúc đẩy lập trường cứng rắn hơn đối với hồ sơ nhân quyền của Việt Nam. Mặt khác, các thực tế chiến lược trong chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ—đặc biệt là nhu cầu đối trọng với ảnh hưởng ngày càng lớn của Trung Quốc—có thể đòi hỏi một cách tiếp cận tinh tế và thực dụng hơn.

Tầm Quan Trọng Chiến Lược của Việt Nam

Việt Nam chiếm một vị trí độc đáo trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương. Động lực kinh tế mạnh mẽ và quyết tâm bảo vệ chủ quyền trước sự xâm lấn của Trung Quốc khiến Việt Nam trở thành đối tác khu vực quan trọng của Hoa Kỳ. Đối tác Chiến lược Toàn diện này phản ánh sự công nhận đó, mở ra các cơ hội hợp tác về thương mại, công nghệ và an ninh.

Tuy nhiên, sự thành công của mối quan hệ đối tác này không chỉ dựa vào lợi ích địa chính trị chung. Để đảm bảo một liên minh bền vững và đáng tin cậy với Hoa Kỳ, Việt Nam cần thực hiện các cải cách nhằm củng cố tính minh bạch, trách nhiệm giải trình, và thậm chí là các quyền tự do dân sự. Nếu không có những thay đổi này, mối quan hệ sẽ trở nên mang tính giao dịch và hời hợt—một cơ hội bị bỏ lỡ cho cả hai quốc gia.

Bài Học từ Quan Hệ Hoa Kỳ – Trung Quốc và Hoa Kỳ – Cuba

Khi so sánh cách Hoa Kỳ can dự với Việt Nam và cách tiếp cận trước đây với Trung Quốc và Cuba, nhiều người có thể đặt câu hỏi liệu hợp tác kinh tế đơn thuần có thể thúc đẩy cải cách chính trị hay không. Tại Trung Quốc, hy vọng rằng tầng lớp trung lưu ngày càng lớn sẽ yêu cầu các quyền tự do dân chủ đã tan biến khi Đảng Cộng sản siết chặt quyền kiểm soát. Tại Cuba, hàng thập niên cô lập và cấm vận đã không làm suy yếu chế độ hay cải thiện điều kiện sống của người dân.

Những ví dụ này mang lại các bài học trái ngược cho chính sách của Hoa Kỳ đối với Việt Nam. Một mặt, chúng cho thấy rủi ro của việc can dự không điều kiện, trong đó các mối quan hệ kinh tế vô tình củng cố các chế độ độc tài. Mặt khác, chúng nhấn mạnh giới hạn của các cách tiếp cận đối đầu cô lập quốc gia, đẩy họ vào các liên minh đối nghịch.

Rubio, trên cương vị Ngoại trưởng, cần điều hướng những cạm bẫy này một cách khéo léo. Ông phải đảm bảo rằng việc Hoa Kỳ can dự với Việt Nam không bị xem là ủng hộ chế độ, mà là tận dụng quan hệ đối tác để khuyến khích những cải cách dần dần nhưng có ý nghĩa.

Vai Trò của Người Mỹ gốc Việt và Uy Tín của Hoa Kỳ

Cộng đồng người Mỹ gốc Việt, với gần 3 triệu thành viên, đóng vai trò quan trọng trong việc định hình chính sách của Hoa Kỳ đối với Việt Nam. Những người rời bỏ Việt Nam sau sự sụp đổ của Sài Gòn năm 1975 mang theo sự mất lòng tin sâu sắc đối với chính quyền Hà Nội. Ngày nay, gần 50 năm sau, những vết thương này vẫn còn hiện hữu, và với nhiều người, chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ cần phản ánh khát vọng về một Việt Nam tự do và dân chủ.

Khả năng Rubio giải quyết những quan ngại này sẽ được theo dõi sát sao. Là một người có mối liên kết sâu sắc với cộng đồng người Mỹ gốc Cuba, ông hiểu rõ tầm quan trọng của việc gắn kết chính sách đối ngoại với các giá trị và kỳ vọng của cộng đồng hải ngoại. Hà Nội không nên ngạc nhiên nếu ông thận trọng để không làm mất lòng cộng đồng người Mỹ gốc Việt. Việc không giải quyết được những mối quan tâm này sẽ khiến Hoa Kỳ xa lánh một bộ phận cử tri quan trọng và làm suy giảm uy tín của quốc gia với vai trò là người ủng hộ tự do và dân chủ trên toàn cầu.

Một Con Đường Thực Dụng nhưng Có Nguyên Tắc

Để điều hướng những phức tạp này, chính sách của Hoa Kỳ đối với Việt Nam cần cân bằng giữa tính thực dụng và các nguyên tắc. Một cách tiếp cận thành công cần bao gồm:

1. Can Dự Chiến Lược: Tăng cường hơn nữa quan hệ về kinh tế, an ninh và công nghệ nhằm giúp Việt Nam trở thành đối trọng với Trung Quốc trong khi vẫn tôn trọng chủ quyền của nước này.

2. Hợp Tác Có Điều Kiện: Sự hỗ trợ của Hoa Kỳ cần được gắn với tiến bộ đo lường được về nhân quyền, bảo vệ lao động và phát triển xã hội dân sự.

3. Gắn Kết Cộng Đồng Hải Ngoại: Đẩy mạnh sự tham gia của người Mỹ gốc Việt trong việc định hình chính sách, để đảm bảo rằng nó phản ánh các giá trị và khát vọng chung.

Vai trò của Rubio sẽ mang tính quyết định trong việc thực hiện chiến lược này. Xuất thân từ cộng đồng người Mỹ gốc Cuba mang lại cho ông một nền tảng độc đáo để thúc đẩy tự do và dân chủ, đồng thời nhấn mạnh rằng sự can dự của Hoa Kỳ với Việt Nam không phải để áp đặt giá trị mà để trao quyền cho người dân Việt Nam theo đuổi khát vọng của họ. Với ảnh hưởng lớn trong chính quyền Trump, ông sẽ có khả năng lãnh đạo nỗ lực này một cách hiệu quả.

Thông Điệp Rõ Ràng tới Hà Nội: Thời Điểm Đổi Mới là Ngay Bây Giờ

Đối với các nhà lãnh đạo Việt Nam, thông điệp cần phải rõ ràng: quan hệ đối tác thực sự với Hoa Kỳ mang lại cơ hội lịch sử để đảm bảo tương lai của Việt Nam như một quốc gia có chủ quyền, thịnh vượng và được tôn trọng. Nhưng cơ hội này cũng đi kèm với kỳ vọng. Hoa Kỳ sẵn sàng đầu tư vào sự thành công của Việt Nam, nhưng Hà Nội cần thể hiện cam kết thực chất đối với cải cách.

Bất kể sự tiến hóa này được quản lý khéo léo đến đâu, nó sẽ gặp phải sự phản đối từ Trung Quốc và thử thách khả năng lãnh đạo của Hà Nội. Hiện tại, có nhiều bằng chứng cho thấy ban lãnh đạo mới của Đảng Cộng sản Việt Nam thậm chí còn ít chấp nhận các khái niệm dân chủ hơn những người tiền nhiệm. Bình luận gần đây của nhà phân tích người Anh, Bill Hayton, đã khẳng định rằng các “quan chức an ninh” hiện đang thống trị Bộ Chính trị không quan tâm đến dân chủ hóa; họ vẫn cảnh giác với cái gọi là “diễn biến hòa bình” — nghĩa là sự mất đi sự ủng hộ chính trị trong nước và những thách thức chính trị do các cường quốc nước ngoài tài trợ.

Thay đổi không phải là nhượng bộ trước áp lực nước ngoài. Việc tự do hóa chính trị, nếu các lãnh đạo hiện tại của ĐCSVN hoặc những người sẽ được bầu tại Đại hội Đảng sắp tới vào tháng 1 năm 2026 đủ dũng cảm để thực hiện, sẽ là sự công nhận các khát vọng của chính người dân mình. Bằng cách hiện đại hóa quản trị, Việt Nam có thể thu hút đầu tư lớn hơn, xây dựng các quan hệ đối tác quốc tế mạnh mẽ hơn, và bảo vệ độc lập trong một thế giới ngày càng bất ổn.

Đánh Cược Lớn của Hoa Kỳ và Việt Nam

Dưới thời Donald Trump, Marco Rubio sẽ có cơ hội định hình tương lai của quan hệ Hoa Kỳ – Việt Nam. Sự lãnh đạo của ông cần dung hòa nhu cầu hợp tác chiến lược với việc thúc đẩy các giá trị phổ quát. Đây không phải là nhiệm vụ dễ dàng, nhưng là nhiệm vụ cần thiết nếu quan hệ đối tác Hoa Kỳ – Việt Nam muốn đạt được tiềm năng đầy đủ.

Đối với Việt Nam, sự lựa chọn của các nhà lãnh đạo hiện tại sẽ quyết định liệu quốc gia này có trở thành một lãnh đạo trong khu vực Ấn Độ Dương – Thái Bình Dương hay bị kìm hãm bởi những mâu thuẫn nội tại. Bằng cách chấp nhận cải cách, Việt Nam có thể đảm bảo một tương lai mang lại lợi ích cho công dân và củng cố vai trò là một đối tác kinh tế và chiến lược có giá trị trong thế giới tự do.

Góc Nhìn: Một Quan Hệ Đối Tác Dựa Trên Đổi Mới

Hiệp định Đối tác Chiến lược Toàn diện Hoa Kỳ – Việt Nam ký kết năm ngoái không chỉ là một cột mốc ngoại giao—đây còn là cơ hội để tái định nghĩa mối quan hệ dựa trên sự tôn trọng lẫn nhau, lợi ích chung và các giá trị chung. Đối với các nhà lãnh đạo mới ở Hà Nội, thời điểm này đòi hỏi sự dũng cảm và tầm nhìn. Đối với Trump, Rubio và các đồng sự, đây là thử thách lãnh đạo cần cân bằng giữa thực dụng và nguyên tắc.

Với một chút tầm nhìn từ cả hai phía, không phải không thể để hai quốc gia cùng vạch ra một con đường phía trước, tôn vinh lịch sử của mình đồng thời hướng tới một tương lai tươi sáng và tự do hơn.

***

Vũ Đức Khanh là luật sư và giáo sư luật bán thời gian tại Đại học Ottawa.