Tác giả: Yuen Yuen Ang

Giữa bối cảnh suy thoái kinh tế và khủng hoảng nợ chính quyền địa phương, Chủ tịch Tập Cận Bình đang tăng tốc chuyển đổi mô hình tăng trưởng của Trung Quốc sang hướng dựa trên công nghệ. Tuy nhiên, thay vì đảm bảo một quá trình chuyển đổi bền vững, chiến lược của ông đã dẫn đến một động lực rủi ro, trong đó ngành công nghệ đang bùng nổ trong khi phần còn lại của nền kinh tế thì đang chậm lại.

WASHINGTON, DC – Các quan sát viên phương Tây thường coi Trung Quốc là một siêu cường đang đi lên trên bờ vực thống trị toàn cầu hoặc một quốc gia mong manh bên bờ vực sụp đổ. Những quan điểm trái ngược này chỉ làm nổi bật một khía cạnh của quỹ đạo kinh tế Trung Quốc: một sự bùng nổ công nghệ song song với sự suy giảm tăng trưởng. 

Nghịch lý này phần lớn có thể được quy cho các chỉ thị do Chủ tịch Tập Cận Bình ban hành cho hàng triệu cán bộ đảng viên Đảng Cộng sản được giao nhiệm vụ thực hiện tầm nhìn đầy tham vọng của ông.

Trái ngược với nhận thức về Trung Quốc như một nền kinh tế chỉ huy, nơi các nhà lãnh đạo quốc gia đưa ra những chỉ lệnh chính xác, logic của cái mà tôi gọi là “ứng phó có định hướng” lại chiếm ưu thế. Các nhà lãnh đạo trung ương đưa ra những ưu tiên của họ, trong khi bộ máy quan liêu rộng lớn của đất nước – bao gồm các bộ và chính quyền địa phương – diễn giải và hành động theo các tín hiệu này dựa trên các động cơ chính trị.

Tập đã làm rõ với các quan chức Trung Quốc rằng ông muốn di sản của mình là một nền kinh tế mới tập trung vào “phát triển chất lượng cao” và “các lực lượng sản xuất chất lượng mới” (tức là, sáng tạo với công nghệ cao). Nền kinh tế cũ với các ngành công nghiệp gây ô nhiễm, đầu tư cơ sở hạ tầng và đầu cơ bất động sản đã giúp nâng Trung Quốc từ nghèo đói lên mức thu nhập trung bình, nhưng Tập đã tách biệt mình khỏi nó. Ông ta thậm chí dường như khinh thường mô hình tăng trưởng trước đây của đất nước, coi nó là của những đối thủ chính trị và các tay sai tham nhũng mà ông đã loại bỏ hoặc bỏ tù.

Do đó, các quan chức Trung Quốc có rất ít động lực để thực hiện các bước đi táo bạo nhằm hồi sinh nền kinh tế cũ: thành công sẽ không giúp cải thiện vị thế của họ, và thất bại có thể chấm dứt sự nghiệp của họ. Điều này giúp giải thích phản ứng không mấy tích cực của chính phủ trung ương đối với sự suy thoái bất động sản hiện nay. Nếu các nhà hoạch định chính sách hành động quyết đoán ngay sau đại dịch COVID-19, họ có thể đã khôi phục được niềm tin của người tiêu dùng. Tuy nhiên, hiện nay, sự suy giảm kinh tế không chỉ ảnh hưởng đến niềm tin mà còn cả thu nhập, khi ngày càng nhiều người đối mặt với việc sa thải và cắt giảm lương.

Trong khi đó, sự tập trung độc nhất của chính phủ vào việc sản xuất các sản phẩm công nghệ tiên tiến đã khiến các cơ quan địa phương đầu tư quá mức vào các lĩnh vực được Tập ưu ái, như xe điện (EV) và pin mặt trời. Trong một bài viết gần đây, các đồng tác giả của tôi và tôi cho thấy rằng sau khi chính phủ trung ương đặt ra các mục tiêu tham vọng cho các bằng sáng chế mới – một chỉ số tiêu chuẩn về đổi mới – các quan chức địa phương đã thổi phồng số liệu bằng cách khuyến khích các bằng sáng chế rác. Do đó, tỷ lệ các đổi mới thực sự mới mẻ đã giảm. Chúng tôi gọi hiện tượng này là “động lực đổi mới năng suất thấp.”

Mặc dù Trung Quốc có khả năng tạo ra sản lượng lớn một cách nhanh chóng, nhưng cách tiếp cận này dẫn đến sự lãng phí đáng kể. Ngành công nghiệp xe điện là một ví dụ điển hình: Trung Quốc có hơn 450 nhà máy sản xuất ô tô, nhưng một phần ba trong số đó hoạt động ở mức dưới 20% công suất. Cuối cùng, hầu hết các nhà sản xuất này có khả năng sẽ phá sản, dẫn đến ngành công nghiệp này tập trung vào một vài ông lớn như BYD.

Tuy nhiên, cũng có những mặt tích cực của phương pháp này. Các nhà lãnh đạo trung ương sẵn sàng chịu đựng sự kém hiệu quả và lãng phí miễn là họ tạo ra được các nhà vô địch cuối cùng. Các chính quyền địa phương đang áp dụng mọi chiêu trò để thúc đẩy các ngành công nghiệp mới nổi, từ việc kết hợp vốn mạo hiểm với đầu tư công đến việc thu hút tài năng khoa học bị cản trở bởi sự giám sát của Mỹ đối với các nhà khoa học châu Á. Đáng chú ý, Trung Quốc đã thu hút được hơn 2,400 nhà khoa học vào năm 2021, trong khi Hoa Kỳ trải qua sự suy giảm ròng.

Về cơ bản, bộ máy quan liêu đã điều chỉnh thực tiễn “ sự vận động” của Đảng Cộng sản (được biết đến một cách thông thường với tên gọi “chiến dịch tổ ong”) để phục vụ các mục tiêu tư bản của lãnh đạo. Lịch sử cho thấy, chiến lược này nhằm vào xuất khẩu hàng tiêu dùng, cho phép các hộ gia đình ở Bắc Bán Cầu được hưởng lợi từ sự cạnh tranh khốc liệt trong nội địa Trung Quốc, và do đó là hàng nhập khẩu giá rẻ từ Trung Quốc. Tuy nhiên, chiến lược này đã được định hướng lại để thúc đẩy sản xuất tiên tiến và năng lượng sạch – những lĩnh vực mà cả Mỹ và Liên minh Châu Âu đều quyết tâm thống trị thông qua các chính sách công nghiệp.

Chắc chắn rằng, ngay cả những người chỉ trích Tập Cận Bình khắc nghiệt nhất cũng không thể phản đối tham vọng của ông ta trong việc chuyển đổi khỏi mô hình tăng trưởng cũ của Trung Quốc và thúc đẩy đổi mới công nghệ cao. Rốt cuộc, mọi quốc gia đều mong muốn tiến về hướng này. Nhưng nền kinh tế cũ và mới lại gắn bó sâu sắc với nhau; nếu nền kinh tế cũ suy yếu quá nhanh, điều này chắc chắn sẽ cản trở sự phát triển của nền kinh tế mới. Điều này đã trở nên rõ ràng trong cuộc khủng hoảng bất động sản, đã xóa bỏ việc làm và tài sản hộ gia đình, dẫn đến việc người tiêu dùng cắt giảm chi tiêu. Do đó, các nhà sản xuất đã buộc phải xuất khẩu hàng hóa không bán được như xe điện (EV), làm trầm trọng thêm căng thẳng thương mại với Mỹ và các quốc gia khác cáo buộc Trung Quốc bán phá giá hàng hoá do sự dư thừa năng lực sản xuất vào thị trường nước họ.

Nói một cách đơn giản, nền kinh tế mới của Trung Quốc không thể thực sự tăng trưởng đủ nhanh để thay thế nền kinh tế cũ trong khoảng thời gian ngắn. Vấn đề này càng trở nên trầm trọng hơn do việc cắt giảm lao động từ các tiến bộ công nghệ như rô-bốt công nghiệp và xe tự lái, nơi Trung Quốc đã đạt được những bước tiến ấn tượng. Các lợi ích từ việc tăng năng suất thường chỉ mang lại lợi ích cho những công nhân trẻ tuổi, có trình độ kỹ thuật, chứ không phải cho những người lớn tuổi.

Hơn nữa, việc chuyển sang nền kinh tế công nghệ cao thường yêu cầu tăng trưởng GDP vững mạnh và tài chính công lành mạnh để chính phủ có thể đầu tư vào các chính sách công nghiệp, đào tạo lại lao động, và thiết lập các mạng lưới an sinh xã hội cho những người bị bỏ lại. Nếu không có sự hỗ trợ như vậy, quá trình chuyển đổi sẽ có nguy cơ làm sâu sắc thêm sự phân hóa xã hội và kinh tế.

Tuy nhiên, Trung Quốc đang tăng tốc việc chuyển mình sang các công nghệ tiên tiến giữa lúc suy thoái kinh tế và khủng hoảng nợ của chính quyền địa phương. Cách tiếp cận này là chưa từng có trong lịch sử hiện đại. Khi Nhật Bản đối mặt với tình trạng đình trệ kinh tế kéo dài vào những năm 1990, chẳng hạn, họ đã không cùng lúc thúc đẩy một tiến trình đổi mới do nhà nước dẫn dắt.

Để đảm bảo thành công của một cuộc chuyển đổi mang tính cấu trúc, Tập cần nhấn mạnh tầm quan trọng của việc củng cố những thành phần kém hấp dẫn hơn của nền kinh tế cũ và cung cấp việc làm hoặc hỗ trợ cho những công nhân bị mất việc. Nếu không có sự chỉ đạo như vậy, các quan chức sẽ tiếp tục ưu tiên các lĩnh vực vốn làm trầm trọng thêm căng thẳng thương mại với phương Tây hơn là các ngành công nghiệp truyền thống vốn vẫn đóng góp phần lớn vào sự tăng trưởng của Trung Quốc.

Lời biện minh về “đỉnh cao Trung Quốc” thất bại trong việc ghi nhận quỹ đạo nghịch lý của đất nước. Việc chỉ công bố các điểm yếu của Trung Quốc làm khơi gợi nỗi sợ rằng các nhà lãnh đạo Trung Quốc sẽ thực hiện các rủi ro quân sự, cái mà Mỹ phải đối phó. Như Ryan Hass đã cảnh báo, điều này có nguy cơ làm leo thang một chu kỳ thù địch lẫn nhau.

Vậy, Trung Quốc có đang suy giảm không? Câu trả lời là vừa có vừa không. Trong khi tăng trưởng GDP đang chậm lại, Trung Quốc đang tiến tới một nền kinh tế xanh, công nghệ cao, và vẫn là thị trường tiêu dùng lớn thứ hai thế giới.

Nhưng khi đất nước đối mặt với những cơn gió kinh tế ngược chiều một cách mạnh mẽ và người tiêu dùng thắt chặt chi tiêu, các nhà đầu tư phải thích nghi với thực tế mới, và các đối tác thương mại phải đa dạng hóa rủi ro.

Dẫu vậy, những dự đoán về sự sụp đổ sắp xảy ra của nền kinh tế Trung Quốc thường bị thổi phồng. Nếu lịch sử có thể chỉ ra điều gì, thì sự phát triển duy nhất có thể thực sự làm mất ổn định một chế độ là một khoảng trống quyền lực ở cấp cao nhất.

Yuen Yuen Ang, Giáo sư Kinh tế Chính trị tại Đại học Johns Hopkins, là tác giả của cuốn sách How China Escaped the Poverty Trap (Cornell University Press, 2016) và China’s Gilded Age (Cambridge University Press, 2020).

Nguồn: Yuen Yuen Ang, “China´s Economic Paradox”, Project Syndicate, 4/9/2024

Biên dịch: Phong trào Duy Tân