Tác giả: Per L. Bylund. 

Chương 4: Một quá trình, không phải một nhà máy.

Để giúp chúng ta hiểu điều gì đang diễn ra trong nền kinh tế, điều quan trọng không phải là số lượng và chủng loại hàng hóa có trên kệ hàng. Mà chính là lý do tại sao và cách mà chúng xuất hiện ở đó.

Để trả lời câu hỏi này, không chỉ đơn thuần là chỉ ra rằng chúng được vận chuyển bằng xe tải vào tuần trước, vì điều đó chỉ nói cho chúng ta biết cách chúng được đưa đến cửa hàng. Điều này không giải thích được bất kỳ bước nào đã diễn ra để chúng có mặt trên kệ hàng. Và thực sự có rất nhiều bước diễn ra trước khi một món hàng có mặt trên kệ để bán. Mỗi món hàng bạn thấy trên kệ hàng ban đầu đều được ai đó nghĩ ra; nó được thiết kế và sau đó sản xuất. Quá trình sản xuất được phát triển, các hoạt động, máy móc và công cụ cần thiết được chế tạo, và sau đó toàn bộ quá trình này được giám sát và quản lý. Ai đó đã phải nghĩ đến cách tốt nhất để tiếp thị và bán những hàng hóa này cho cửa hàng và giải quyết các vấn đề về hậu cần (logistics). Và cũng phải có người tài trợ tài chính cho toàn bộ quy trình này.

Nói cách khác, để hiểu được mọi thứ xung quanh chúng ta, bao gồm cả những thứ chúng ta cho là hiển nhiên, chúng ta phải nhận ra rằng nền kinh tế không phải là một trạng thái mà là một quá trình. Việc chỉ nhìn vào một bức ảnh tĩnh của nền kinh tế không cho chúng ta biết được nhiều—thậm chí có thể chẳng biết gì—về cách nó vận hành, thậm chí có thể gây hiểu lầm và dẫn chúng ta đến những kết luận sai lầm. Nếu không nhận thức được quá trình này, rất dễ để kết luận rằng một tình huống cụ thể là không hiệu quả, sai trái hoặc bất công, và cũng dễ nghĩ rằng có thể cải thiện nó một cách đơn giản, sửa chữa sai lầm, hoặc tính toán một kết quả ít bất công hơn.

Ví dụ, nếu chúng ta chỉ nhìn vào một phần bức tranh, có vẻ như bất công khi người chủ cửa hàng có rất nhiều hàng hóa trong khi người khác không có gì. Nhưng nếu nhìn vào toàn cảnh, chúng ta nhận ra rằng những hàng hóa này không phải để chủ cửa hàng sử dụng mà chỉ là những hàng hóa đang trong quá trình đến tay người tiêu dùng. Chủ cửa hàng không phải là kẻ tích trữ—và thực tế cũng không có “quyền lực kinh tế” lớn. Họ chỉ đang cung cấp dịch vụ làm cho những hàng hóa này có sẵn cho người tiêu dùng, và phụ thuộc vào sự sẵn lòng cũng như khả năng của khách hàng trong việc mua hàng để duy trì sinh kế. Nếu không có cửa hàng, khách hàng sẽ phải mua từng món hàng với số lượng lớn từ nhà bán buôn. Người chủ cửa hàng mang lại sự tiện lợi bằng cách tập hợp nhiều loại hàng hóa tại một nơi.

Một Quá Trình Được Phối Hợp

Nền kinh tế không chỉ đơn thuần là sản xuất ra một món hàng mà chúng ta thấy trên kệ hàng. Việc sản xuất ra nó chỉ trở nên khả thi nhờ vào sự tồn tại của các quy trình và sản xuất khác. Ví dụ, một nhà sản xuất kẹo thường không tự sản xuất đường, hương liệu hoặc màu thực phẩm có trong sản phẩm của mình. Họ cũng hiếm khi tự sản xuất các máy móc dùng để làm kẹo; nhà xưởng để sản xuất, đóng gói, và chuẩn bị kẹo để vận chuyển; hay nhà máy điện cung cấp năng lượng. Không thể nói rằng kẹo được tạo ra chỉ bởi một người trước khi nó xuất hiện trên kệ hàng. Thực tế, nhà sản xuất kẹo không thể làm ra sản phẩm nếu không có sẵn các nhà sản xuất nguyên liệu cần thiết.

Tóm lại, nhà sản xuất kẹo là một phần của một chuỗi cung ứng dài hơn nhiều, lấp đầy các khoảng trống trong quá trình sản xuất tổng thể, bao gồm rất nhiều nhà sản xuất và các quy trình sản xuất cụ thể. Những quy trình này—thường được thực hiện bởi các doanh nghiệp khác nhau—kết hợp lại thành một chuỗi dài các hoạt động, từng bước tạo ra sản phẩm cụ thể từ “các yếu tố ban đầu” vốn có từ thuở sơ khai: thiên nhiên và sức lao động. Ai đó đã phải khai hoang đất để trồng mía hoặc ngô. Ai đó đã quyết định cung cấp dịch vụ vận chuyển, điều này khả thi nhờ trước đó đã có người khác làm đường và sản xuất xe tải. Những chiếc xe tải có thể được sản xuất vì đã có người sản xuất thép, nhựa và tất cả các vật liệu khác mà xe tải được làm từ đó. Thép có thể được sản xuất vì có những người đang điều hành các mỏ và nhà máy luyện kim. Nếu chúng ta liệt kê tất cả mọi thứ cho phép nhà sản xuất kẹo làm ra kẹo, danh sách sẽ rất dài. Ngay cả những thứ nhỏ nhặt như cà phê mà công nhân trong nhà máy kẹo uống trong giờ nghỉ cũng là kết quả của một chuỗi cung ứng dài, liên quan đến hàng nghìn người từ nhiều quốc gia. Điều quan trọng không phải là liệt kê mọi thứ liên quan đến việc sản xuất một sản phẩm cụ thể, mà là hiểu rằng nền kinh tế là tất cả những yếu tố này cùng hoạt động.

Thoạt nhìn, có vẻ như cần rất nhiều doanh nghiệp và người lao động để tạo ra chuỗi sản phẩm dài chỉ nhằm làm ra kẹo mà bạn có thể mua. Điều này đúng ở một mức độ nào đó—họ đều tham gia và đều cần thiết để sản phẩm cuối cùng được đưa đến tay bạn. Nhưng thực tế, người khai thác quặng không biết rằng quặng mà họ khai thác sẽ trở thành thép, sau đó được luyện thành một bộ phận của máy móc sản xuất ra viên kẹo mà bạn thấy trong cửa hàng hôm nay. Người trồng cà phê cũng không biết rằng cà phê của họ sẽ cung cấp năng lượng cho công nhân ở một quốc gia xa xôi sản xuất ra một loại kẹo đặc biệt mà bạn đang cân nhắc mua. Tương tự, người chủ cửa hàng không cần biết gì về tất cả các bước đã diễn ra trước khi có nguồn cung cấp kẹo để bày trên kệ hàng.

Điểm mấu chốt là quá trình sản xuất phức tạp và công phu để tạo ra bất kỳ sản phẩm nào mà bạn thấy trong cửa hàng không phải do một cá nhân nào thiết kế. Quá trình tổng thể không được điều phối để sản xuất một sản phẩm cụ thể. Không ai lập ra một bản thiết kế hay sơ đồ dòng chảy quy định tất cả các bước và thứ tự của chúng. Không ai ước tính cần nghiền bao nhiêu đá để sản xuất ra quặng sắt dùng trong sản xuất kẹo. Điều thúc đẩy quá trình này không phải là việc tạo ra hàng hóa mà là tạo ra giá trị cho bạn với tư cách là người tiêu dùng.

Trong toàn bộ nền kinh tế, các doanh nghiệp cạnh tranh với nhau để tạo ra nhiều giá trị nhất có thể bằng cách sản xuất và cung cấp hàng hóa. Chúng ta thường nghĩ về cạnh tranh như là việc sản xuất các sản phẩm giống nhau hoặc tương tự, chẳng hạn như các nhà sản xuất kẹo cạnh tranh với nhau. Nhưng đó là một cái nhìn rất hạn hẹp. Các nhà sản xuất kẹo cạnh tranh gián tiếp để giành thép dùng trong máy móc làm kẹo, đồng nghĩa với việc họ cạnh tranh với tất cả các nhà sản xuất khác sử dụng thép. Điều tương tự cũng áp dụng với đường, công nhân, và cả cà phê mà công nhân uống, có thể một số người còn thêm đường vào cà phê của họ.

Tại sao một phần thép được sản xuất lại dùng cho máy móc làm kẹo? Câu trả lời cho câu hỏi này sẽ được thảo luận chi tiết trong chương 5. Hiện tại, chỉ cần lưu ý rằng tất cả các doanh nghiệp đều tham gia vào việc sản xuất, trực tiếp hoặc gián tiếp, các hàng hóa hướng tới người tiêu dùng. Mục tiêu của toàn bộ quá trình sản xuất là như vậy, bất kể nhà sản xuất thép, chẳng hạn, có biết chính xác thép của họ sẽ được sử dụng để làm gì hay không. Họ không biết và cũng không cần biết. Chính giá trị mà người tiêu dùng nhìn thấy trong các sản phẩm được sản xuất quyết định họ sẵn sàng trả bao nhiêu. Khoản thanh toán này chính là lý do để các doanh nghiệp biện minh cho các khoản đầu tư và chi phí của họ trong toàn bộ nền kinh tế. Do đó, chính kỳ vọng rằng họ đang đóng góp vào việc cung cấp các sản phẩm có giá trị cho người tiêu dùng là yếu tố gián tiếp điều phối mọi hoạt động của các doanh nghiệp—và cách họ thực hiện.

Đổi Mới Liên Tục

Điều quan trọng cần lưu ý là cạnh tranh vượt ra ngoài các doanh nghiệp và hoạt động sản xuất mà chúng ta thấy. Đúng là các doanh nghiệp cạnh tranh với nhau. Như đã đề cập ở trên, họ cạnh tranh trực tiếp và gián tiếp bằng cách cố gắng mua các nguyên liệu đầu vào giống nhau và bán cho cùng một nhóm khách hàng. Tuy nhiên, đây là một cách nhìn quá hạn chế về cạnh tranh, bỏ qua những yếu tố quan trọng hơn trong dài hạn. Các doanh nghiệp không chỉ cạnh tranh với những doanh nghiệp hiện tại mà còn cạnh tranh với những doanh nghiệp chưa tồn tại. Và những doanh nghiệp hiện tại là kết quả của sự cạnh tranh đã diễn ra trước đó.

Nếu điều này nghe có vẻ kỳ lạ, đó là vì chúng ta thường nhìn nhận nền kinh tế như một trạng thái—một bức ảnh tĩnh—thay vì một quá trình. Những doanh nghiệp tồn tại ngày nay là những người sống sót qua một quá trình sàng lọc cạnh tranh đã xảy ra. Chính vì những doanh nghiệp này tốt hơn—năng suất hơn, cung cấp hàng hóa chất lượng cao hơn, v.v.—mà họ hiện đang hoạt động. Và họ sẽ chỉ tiếp tục tồn tại nếu họ tiếp tục làm tốt hơn so với đối thủ cạnh tranh. Họ không chỉ cần vượt trội so với các doanh nghiệp khác hiện đang tồn tại mà còn phải vượt qua các doanh nghiệp chưa ra đời hoặc đang trong giai đoạn phát triển hay cải tiến sản phẩm. Điều này bao gồm cả các doanh nghiệp sản xuất hàng hóa chưa tồn tại, thậm chí chưa được hình dung, nhưng có thể mang lại giá trị lớn hơn cho người tiêu dùng so với những hàng hóa đã có.

Sự đổi mới trong các loại hàng hóa mới, kỹ thuật sản xuất, vật liệu, tổ chức, và các yếu tố khác làm thay đổi căn bản cách nền kinh tế sản xuất hàng hóa và loại hàng hóa nào được sản xuất. Trong thời đại mà xe ngựa là phương tiện di chuyển tiêu chuẩn, chắc chắn đã có sự cạnh tranh giữa các chuồng ngựa và doanh nghiệp vận chuyển, cũng như giữa các nhà sản xuất xe ngựa. Nhưng nếu chỉ nhìn vào những doanh nghiệp đó, chúng ta sẽ không bao giờ giải thích được làm thế nào họ bị thay thế và vượt qua bởi các doanh nghiệp mang đến thời đại của ô tô. Ngày nay, rất ít doanh nghiệp sản xuất xe ngựa còn hoạt động hiệu quả. Lý do là vì ô tô mang lại giá trị lớn hơn cho người tiêu dùng.

Từ góc nhìn của người tiêu dùng, xe ngựa từng là một hàng hóa có giá trị cho đến khi ô tô trở nên vừa túi tiền. Ô tô mang lại giá trị lớn hơn, đó là lý do tại sao chúng làm giảm lợi nhuận và cuối cùng loại bỏ các doanh nghiệp sản xuất xe ngựa. Điều này đôi khi được gọi là “sự phá hủy sáng tạo” (creative destruction), một yếu tố cốt lõi cho sự phát triển kinh tế: các phương thức sản xuất cũ và ít tạo giá trị hơn nhường chỗ cho các phương thức sản xuất mới và tạo ra giá trị lớn hơn.

Khi nhận ra rằng sự phá hủy sáng tạo này là thực tế và nó gây áp lực liên tục buộc các doanh nghiệp phải đổi mới và tái tạo chính mình để không bị thay thế, chúng ta hiểu rằng không thể xem nền kinh tế như một thứ gì khác ngoài một quá trình. Nền kinh tế phát triển và thay đổi theo thời gian; nó tự đổi mới. Cạnh tranh không chỉ là sự ganh đua giữa hai hay nhiều doanh nghiệp sản xuất và bán những sản phẩm tương tự, mà còn là áp lực không ngừng để phục vụ người tiêu dùng tốt hơn—cả hiện tại và tương lai. Lịch sử đầy rẫy những doanh nghiệp thành công và có ảnh hưởng, nhiều trong số đó từng được coi là quá lớn và “quyền lực” để có thể bị cạnh tranh. Hầu hết trong số đó giờ đây đã biến mất và bị lãng quên vì có người đã tìm ra cách tạo ra giá trị lớn hơn cho người tiêu dùng.

Sự Bất Định Liên Tục

Mặc dù nền kinh tế—đặc biệt là nền kinh tế thị trường—được hiểu rõ nhất như một quá trình, nhưng sẽ là một sai lầm nếu coi nó như một quy trình sản xuất. Điều này đã được đề cập ngắn gọn trước đó, nhưng đáng để nhắc lại và phân tích sâu hơn. Một nền kinh tế bao gồm các quy trình sản xuất, nhưng chính các quy trình sản xuất này cũng được chọn lọc: chúng là những quy trình đã sống sót qua quá trình sàng lọc liên tục, loại bỏ những phương thức sản xuất ít tạo ra giá trị hơn. Nhiều quy trình sản xuất hiện đang tồn tại rồi cũng sẽ bị loại bỏ khi các phương thức mới và tạo ra giá trị cao hơn được thử nghiệm.

Một quy trình sản xuất bao gồm các hoạt động tạo ra các đầu ra cụ thể từ các đầu vào cụ thể. Quy trình này thường, nhưng không nhất thiết, được thiết kế và tổ chức. Chúng ta có thể coi nó như những gì diễn ra bên trong một nhà máy. Các hoạt động cụ thể diễn ra trong nhà máy có thể thay đổi theo thời gian, và cả con người lẫn máy móc trong nhà máy cũng vậy. Phần lớn các yếu tố trong đó đều có thể được thay thế ở một mức độ nào đó. Đôi khi chính nhà máy cũng được chuyển đổi mục đích, nhưng điều khiến nó được coi là một nhà máy vẫn không đổi: nó biến đổi đầu vào thành đầu ra. Nhà máy không sản xuất đầu ra một cách chung chung—nó không phải là một cỗ máy sản xuất thần kỳ. Một nhà máy sản xuất các đầu ra được xác định rõ ràng (sản phẩm) thông qua một quy trình sản xuất được thiết kế kỹ lưỡng, yêu cầu các đầu vào cụ thể với số lượng nhất định.

Tuy nhiên, không điều gì trong số này áp dụng cho nền kinh tế như một quá trình! “Đầu ra” của một nền kinh tế là giá trị dưới dạng hàng hóa tiêu dùng, nhưng các hàng hóa thực tế được sản xuất thay đổi theo thời gian—và giá trị tương ứng của chúng cũng vậy. Quá trình của một nền kinh tế không phải là các hoạt động sản xuất thực tế—các quy trình sản xuất và hàng hóa được tạo ra—mà là sự lựa chọn liên tục những quy trình sản xuất mang lại giá trị lớn nhất cho người tiêu dùng. Máy tính đã thay thế máy đánh chữ và cách mạng hóa quy trình làm việc trong văn phòng, giống như cách ô tô thay thế xe ngựa vì nó mang lại giá trị cao hơn trong việc di chuyển cho người tiêu dùng. Hầu hết tất cả các sản phẩm ngày nay, và các quy trình sản xuất tạo ra chúng, sẽ sớm muộn bị thay thế bởi những sản phẩm và quy trình tốt hơn, mang lại nhiều giá trị hơn.

Chúng ta không thể nói trước được sản phẩm nào sẽ được thử nghiệm và càng không thể biết sản phẩm nào sẽ thành công. Nói cách khác, sản xuất luôn chứa đựng sự bất định. Nó đòi hỏi một hình thức đầu tư nào đó trước khi giá trị của sản phẩm đầu ra được biết đến. Giá trị này cuối cùng được cảm nhận bởi người tiêu dùng khi họ sử dụng hàng hóa, và kỳ vọng của họ sẽ quyết định mức giá mà họ sẵn sàng chi trả. Nhưng việc hàng hóa thỏa mãn nhu cầu thôi là chưa đủ—chúng phải làm được điều đó, trong mắt người tiêu dùng, ở mức độ cao hơn những gì họ mong đợi từ các hàng hóa khác hiện có. Chỉ khi đó người tiêu dùng mới mua sản phẩm đó.

Số lượng và sự đa dạng của các hàng hóa có sẵn phụ thuộc vào khả năng sáng tạo của các doanh nhân và nhà đầu tư. Nói cách khác, doanh nhân—người tưởng tượng, hình dung và hướng đến việc tạo ra các hàng hóa mới có giá trị—là động lực thúc đẩy sự phát triển của sản xuất trong nền kinh tế. Người tiêu dùng, sau đó, chính là người quyết định sản phẩm của doanh nhân nào có đủ giá trị để được mua—và với mức giá nào. Nói cách khác, người tiêu dùng là người nắm quyền tối cao và, thông qua hành vi mua hoặc không mua, quyết định doanh nhân nào kiếm được lợi nhuận và doanh nhân nào chịu tổn thất.