Tác giả: Keun Lee.

Ngân hàng Thế giới gần đây thông báo rằng 34 nền kinh tế đã đạt được mức thu nhập cao trong những thập kỷ gần đây, điều này gợi ý rằng bẫy thu nhập trung bình có thể không đáng ngại như nhiều người vẫn nghĩ. Tuy nhiên, kết quả này không phản ánh sự tiến bộ thực sự mà chủ yếu là do Ngân hàng Thế giới đã hạ thấp ngưỡng thu nhập cao.

SEOUL – Thuật ngữ “bẫy thu nhập trung bình” ám chỉ xu hướng các nền kinh tế đang phát triển tăng trưởng nhanh nhưng mất đà phát triển trước khi đạt được mức thu nhập cao. Thuật ngữ này được giới thiệu lần đầu bởi nhà kinh tế học của Ngân hàng Thế giới Indermit Gill và Homi Kharas của Viện Brookings vào năm 2007, và kể từ đó, khái niệm này đã trở thành chủ đề tranh luận sôi nổi giữa các nhà kinh tế học.

Mặc dù một số học giả đã đặt câu hỏi về sự tồn tại của bẫy thu nhập trung bình, nhưng không thể phủ nhận rằng nhiều quốc gia có thu nhập trung bình đã gặp khó khăn trong việc gia nhập nhóm các nền kinh tế phát triển. Một nghiên cứu của Ngân hàng Thế giới vào năm 2013 cho thấy chỉ có 13 trong số 101 nền kinh tế có thu nhập trung bình đã thành công trong việc vươn lên giữa năm 1960 và 2008. Trong số này có Nhật Bản, bốn “con hổ châu Á” – Hồng Kông, Singapore, Hàn Quốc và Đài Loan – cùng với các nền kinh tế châu Âu ngoại vi như Tây Ban Nha, Hy Lạp và Bồ Đào Nha.

Vào tháng 8, Báo cáo Phát triển Thế giới thường niên của Ngân hàng Thế giới đã làm dấy lên cuộc tranh luận một lần nữa. Đáng ngạc nhiên, báo cáo này đã chỉ ra 34 nền kinh tế thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình và đạt được mức thu nhập cao trong giai đoạn từ 1990 đến 2022. Nhóm quốc gia này mở rộng bao gồm các quốc gia Mỹ Latinh như Chile và Uruguay, các quốc gia Trung và Đông Âu như Ba Lan và Romania, ba quốc gia Baltic, cùng các quốc gia Vùng Vịnh như Ả Rập Xê-út và Oman.

Danh sách cập nhật đặt ra một câu hỏi cơ bản: Liệu việc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình có trở nên dễ dàng hơn, hay nó luôn dễ dàng hơn những gì người ta nghĩ trước đây – có thể là bẫy này chưa bao giờ tồn tại? Câu trả lời không hề đơn giản, vì các tiêu chí xác định trạng thái phát triển của các nền kinh tế đã thay đổi trong vài thập kỷ qua, với ngưỡng thu nhập cao dần được hạ thấp.

Ví dụ, trong năm nay, Ngân hàng Thế giới đã định nghĩa một quốc gia có thu nhập cao là quốc gia có thu nhập quốc dân bình quân đầu người vượt quá 13.845 USD – khoảng 20% GNI (thu nhập quốc gia gộp) của Hoa Kỳ. Đây là mức giảm so với ngưỡng năm 2012, khi ngưỡng này được đặt ở mức 24% của GNI Hoa Kỳ, hoặc so với ngưỡng năm 1990 là 7.620 USD, tương đương với 30% GNI của Hoa Kỳ vào thời điểm đó. Những tiêu chí thay đổi này giúp giải thích lý do tại sao các báo cáo trước đây lại xếp ít quốc gia vào nhóm thu nhập cao hơn.

Việc xếp hạng một quốc gia có GNI bằng một phần năm GNI của Hoa Kỳ là quốc gia có thu nhập cao làm nổi bật những thiếu sót trong phương pháp của Ngân hàng Thế giới, vì phương pháp này không tính đến giá cả và sức mua – những chỉ số phản ánh chính xác hơn mức sống thực tế.

Malaysia là một ví dụ điển hình. Vào năm 2023, GDP bình quân đầu người của Malaysia (tính theo USD hiện hành) là 12.570 USD, chưa đạt ngưỡng thu nhập cao. Tuy nhiên, khi điều chỉnh theo sức mua tương đương (PPP), GDP bình quân đầu người của Malaysia đạt 45,5% mức của Hoa Kỳ, phản ánh mức sống cao hơn đáng kể. Ngược lại, Chile được xếp hạng là nền kinh tế thu nhập cao, với GDP bình quân đầu người là 16.816 USD vào năm 2023. Tuy nhiên, thu nhập của Chile sau khi điều chỉnh theo PPP chỉ bằng 36% mức của Hoa Kỳ.

Nói cách khác, các chỉ số dựa trên sức mua tương đương (PPP) cung cấp một thước đo đáng tin cậy hơn về mức sống thực tế. Dưới hệ thống hiện tại, Malaysia vẫn được xếp vào nhóm quốc gia thu nhập trung bình mặc dù có mức sống cao hơn Chile. Tương tự, Thổ Nhĩ Kỳ, với GDP bình quân đầu người chỉ dưới 16.000 USD (theo USD hiện hành), vẫn bị xếp vào nhóm thu nhập trung bình, mặc dù GDP bình quân đầu người của Thổ Nhĩ Kỳ khi điều chỉnh theo PPP đạt 51% mức của Hoa Kỳ.

Hơn nữa, các chỉ số PPP vẽ ra một bức tranh kém lạc quan hơn về hiệu suất kinh tế so với những gì báo cáo của Ngân hàng Thế giới gợi ý. Ví dụ, các tính toán của tôi – dựa trên dữ liệu từ Triển vọng Kinh tế Thế giới 2024 của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) – cho thấy mặc dù Mexico là một thành viên của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), khoảng cách thu nhập giữa Mexico và Hoa Kỳ đã gia tăng kể từ khi Hiệp định Thương mại Tự do Bắc Mỹ (NAFTA) có hiệu lực vào giữa những năm 1990. GDP bình quân đầu người của Mexico sau khi điều chỉnh theo PPP đã giảm từ 35% mức của Hoa Kỳ vào đầu những năm 2010 xuống còn 30% vào năm 2023.

Brazil và Nam Phi đã đi theo một quỹ đạo tương tự. GDP bình quân đầu người của Brazil khi điều chỉnh theo PPP ở mức 24% so với Hoa Kỳ vào năm 2000, tăng lên gần 30% vào năm 2013, nhưng sau đó giảm xuống dưới 25% vào năm 2023. Tương tự, GDP bình quân đầu người của Nam Phi khi điều chỉnh theo PPP tăng từ 22% so với Hoa Kỳ vào năm 2000 lên 25% vào khoảng năm 2010, nhưng sau đó giảm xuống dưới 20% vào năm 2023.

Tuy nhiên, mặc dù đã có hàng thập kỷ tiến bộ, nhiều quốc gia thu nhập trung bình vẫn gặp khó khăn trong việc bắt kịp các nền kinh tế phát triển, một thực tế thường bị che khuất bởi việc hạ thấp ngưỡng thu nhập cao. Ngân hàng Thế giới nên xem xét lại phương pháp của mình, đặc biệt là chuyển từ GDP danh nghĩa sang các chỉ số thu nhập dựa trên PPP, những chỉ số này phản ánh chính xác hơn mức sống hiện tại. Một điều chỉnh như vậy sẽ cung cấp một thước đo công bằng và đáng tin cậy hơn về sự phát triển kinh tế.

Keun Lee, cựu Phó Chủ tịch Hội đồng Tư vấn Kinh tế Quốc gia của Tổng thống Hàn Quốc, hiện là Giáo sư Xuất sắc về Kinh tế tại Đại học Quốc gia Seoul, thành viên của CIFAR, biên tập viên của tạp chí Research Policy, và là tác giả gần đây nhất của cuốn sách Innovation-Development Detours for Latecomers: Managing Global-Local Interfaces in the De-Globalization Era (Nhà xuất bản Cambridge, 2024).

Nguồn: Keun Lee, “Has Escaping the Middle-Income Trap Become Easier?,” Project Syndicate, 27/12/2024. 

Biên dịch: Phong trào Duy Tân